تغییر اقلیم این بار با تهدید «شلاق دمایی»
جهان در سالهای اخیر شاهد پدیدهای نگرانکننده بوده است که دانشمندان آن را «شلاق دمایی» مینامند؛ تغییرات ناگهانی و شدید دما که در بازههای زمانی کوتاه از گرمای طاقتفرسا به سرمای سوزان یا برعکس جابهجا میشود. این نوسانات، که زمانی صرفاً بخشی از حکایتهای عامیانه درباره آبوهوای غیرقابل پیشبینی بهار بود، اکنون به یکی از نشانههای برجسته بحران اقلیمی تبدیل شده است.
به گزارش «انرژی امروز» از روزنامه پیام ما، مطالعهای که اخیراً در مجله Nature Communications منتشر شد، نشان میدهد بیش از ۶۰ درصد مناطق جهان بین سالهای ۱۹۶۱ تا ۲۰۲۳ شاهد افزایش چشمگیر در فراوانی، شدت و سرعت این تغییرات دمایی بودهاند. این گزارش، با استناد به دادههای علمی و تحلیلهای جدید، به بررسی علل این پدیده، پیامدهای آن بر جوامع و اکوسیستمها و ضرورت اقدامات فوری برای مقابله با آن میپردازد.
شلاق دمایی به تغییرات سریع دما اشاره دارد که میتواند در عرض چند ساعت یا چند روز رخ دهد. نمونهای بارز از این پدیده در سپتامبر ۲۰۲۰ در کوههای راکی آمریکا مشاهده شد، جایی که موج گرمایی شدید در کمتر از چند ساعت جای خود را به برف و کاهش بیش از ۲۰ درجهای دما داد. این تغییرات، که در فرهنگهایی مانند آلمان با ضربالمثل «آوریل، هر کاری دلش بخواهد میکند» شناخته میشود، دیگر محدود به فصل بهار نیست. پژوهشگران میگویند این نوسانات بخشی از الگوهای گستردهتر «شلاق هیدرواقلیمی» است که شامل جابهجاییهای ناگهانی بین شرایط بسیار خشک و بسیار مرطوب نیز میشود. براساس مطالعهای در Nature Reviews Earth & Environment، این نوسانات از میانه قرن بیستم تا ۶۶ درصد افزایش یافته است و انتظار میرود درصورت گرمایش ۳ درجه سانتیگرادی زمین، این میزان دو برابر شود.
دانشمندان معتقدند تغییراقلیم ناشی از فعالیتهای انسانی، بهویژه انتشار گازهای گلخانهای، نیروی محرکه اصلی این پدیده است. «دانیل سوین»، دانشمند اقلیمشناس از مؤسسه منابع آبی کالیفرنیا، توضیح میدهد که گرمایش زمین ظرفیت اتمسفر برای نگهداری بخار آب را افزایش داده است. او اتمسفر را به «اسفنجی در حال گسترش» تشبیه میکند که با هر درجه افزایش دما، ۷ درصد آب بیشتری جذب و آزاد میکند. این فرایند، معروف به «اثر اسفنج اتمسفری»، به تشدید نوسانات بین شرایط خشک و مرطوب و درنتیجه شلاق دمایی منجر میشود. علاوهبراین، بیثباتی در جریانات حتی و اختلالات در الگوهای قطبی، مانند گرداب قطبی، نیز به این تغییرات دامن زده است. گرمایش سریع قطب شمال، که دو برابر میانگین جهانی است، جریان هوای سرد را به مناطق جنوبیتر هدایت میکند، درحالیکه گرمای غیرمنتظره میتواند به قطب نفوذ کند.
مناطق عرضهای میانی، از جمله اروپای غربی، جنوب و جنوبشرقی آسیا، آمریکای جنوبی و جنوبیترین بخش آفریقا، بیشترین تأثیر را از شلاق دمایی متحمل شدهاند. در کالیفرنیا، چرخههای مکرر خشکسالی و بارندگیهای سیلآسا به یک الگوی آشنا تبدیل شده است. زمستانهای مرطوب ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ در این ایالت باعث رشد انبوه پوشش گیاهی شد، اما گرمای بیسابقه تابستان ۲۰۲۴ و خشکی پاییز ۲۰۲۵ این گیاهان را به سوختی برای آتشسوزیهای ویرانگر تبدیل کرد. در شرق آفریقا، خشکسالی طولانی بین ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ بیش از ۲۰ میلیون نفر را با بحران غذا مواجه کرد، اما بارندگیهای سیلآسا در اواخر ۲۰۲۳ هزاران هکتار محصول را نابود و بیش از دو میلیون نفر را آواره کرد. این الگوها آسیبپذیری بالای مناطق وابسته به کشاورزی و دارای زیرساختهای ضعیف را نشان میدهد.
پیامدهای شلاق دمایی گسترده و چندوجهی است. در حوزه زیستمحیطی، این تغییرات اکوسیستمها را مختل میکند. پدیده «بهار دروغین»، که در آن گیاهان بهدلیل گرمای زودرس رشد میکنند و سپس با سرمای ناگهانی آسیب میبینند، در مناطقی مانند غرب میانی آمریکا رو به افزایش است. این موضوع چرخههای تولیدمثل گونهها، مانند پرندگان کوهستانی در سیرا نوادا، را به خطر میاندازد. در بخش کشاورزی، نوسانات دمایی بازده محصولات را کاهش میدهد؛ زیرا زمینهای خشکشده توانایی کمتری برای جذب بارانهای شدید دارند و این بارانها به سیل و فرسایش خاک منجر میشود. این چالش بهویژه در کشورهای کمدرآمد، که اقتصادشان به کشاورزی وابسته است، امنیت غذایی را تهدید میکند.
زیرساختها نیز از این پدیده در امان نیستند. سیستمهای مدیریت آب در بسیاری از مناطق، مانند کالیفرنیا، برای مقابله با خشکسالی یا سیل بهطور جداگانه طراحی شدهاند، اما شلاق اقلیمی نیازمند رویکردهای یکپارچهتر، مانند احیای دشتهای سیلابی طبیعی برای جذب آب و شارژ آبهای زیرزمینی، است. در حوزه سلامت عمومی، شلاق دمایی خطر بیماریهای مرتبط با آب و غذا را افزایش میدهد. بارندگیهای شدید پس از خشکسالی میتواند رشد جلبکهای سمی در منابع آب و افزایش جمعیت حشرات ناقل بیماری، مانند پشهها، را بهدنبال داشته باشد. همچنین، استرس ناشی از این تغییرات میتواند به مشکلات سلامت روان، از جمله اضطراب و افسردگی، منجر شود.
پیشبینیهای اقلیمی آینده نگرانکننده است. مدلها نشان میدهد با ادامه روند کنونی انتشار گازهای گلخانهای، شلاق دمایی از نظر فراوانی، شدت و سرعت افزایش خواهد یافت. در سناریوی گرمایش ۳ درجه سانتیگرادی، جمعیت در معرض این نوسانات تا پایان قرن بیش از دو برابر خواهد شد. مناطقی مانند آفریقای مرکزی، خاورمیانه، و جنوب آسیا، بهدلیل تراکم بالای جمعیت و زیرساختهای ضعیف، بیشترین آسیب را متحمل خواهند شد. بااینحال، شدت این تغییرات به سناریوی انتشار گازهای گلخانهای بستگی دارد. دانیل سوین تأکید میکند که کاهش گرمایش جهانی میتواند افزایش شلاق اقلیمی را محدود کند، پیامی که ضرورت اجرای توافقنامههایی مانند توافق پاریس را برجسته میکند.
برای مقابله با این تهدید روبهرشد، اقدامات فوری ضروری است. کاهش سریع انتشار گازهای گلخانهای در همه بخشهای جامعه، از جمله صنعت، حملونقل و انرژی، میتواند شدت و فراوانی شلاق دمایی را کاهش دهد. مدیریت یکپارچه منابع آب، مانند استفاده از زیرساختهای سبز برای جذب آب در زمان سیل و ذخیره آن برای خشکسالی، باید در اولویت قرار گیرد. شهرها و جوامع باید زیرساختهای مقاومتری طراحی کنند که بتوانند سیل، آتشسوزی، و گرمای شدید را تحمل کنند. آموزش تابآوری اقلیمی به برنامهریزان شهری، مدیران بحران، و عموم مردم نیز میتواند آمادگی برای این تغییرات را تقویت کند. نمونههایی مانند همکاری NOAA Sea Grant در کارولینای شمالی برای مقابله با سیلهای ناشی از طوفانهای استوایی نشاندهنده موفقیت این رویکردها است.
حمایت از جوامع آسیبپذیر، بهویژه در کشورهای کمدرآمد، نیز حیاتی است. این کشورها، که کمترین نقش را در ایجاد تغییرات اقلیمی دارند، بیشترین آسیب را متحمل میشوند. تأمین مالی بینالمللی برای سازگاری و کاهش تأثیرات اقلیمی میتواند به این جوامع کمک کند تا با نوسانات شدید دمایی مقابله کنند. پروفسور «ریچارد آلن» از دانشگاه ریدینگ هشدار میدهد بدون اقدام هماهنگ جهانی، اثرات شلاق دمایی میتواند به بحرانهای انسانی و زیستمحیطی گسترده منجر شود.
شلاق دمایی چالشی چندوجهی است که محیطزیست، اقتصاد و سلامت عمومی را تهدید میکند. با افزایش دمای جهانی، این نوسانات نهتنها مکررتر و شدیدتر میشوند، بلکه جوامع آسیبپذیر را در معرض خطر بیشتری قرار میدهند. بااینحال، با کاهش انتشار گازهای گلخانهای، مدیریت هوشمند منابع، و تقویت تابآوری جوامع، میتوان تأثیرات این پدیده را کاهش داد. آیندهای پایدار به تصمیمات امروز بستگی دارد، و زمان برای اقدام در حال اتمام است.
