دوراهی پ‌ک‌ک‌: نوسازی یا اقتدارگرایی؟

بالاخره اسلحه‌ها در آتش سوختند. تصویری نمادین اما پایانی بر بیش از 40 سال خون‌ریزی. در ۱۲ مه ۲۰۲۵، حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) انحلال خود را اعلام کرد و رسما به چهار دهه مبارزه مسلحانه خود علیه ترکیه پایان داد. سی نفر از اعضای این حزب روز جمعه ۱۱ ژوئیه در دهانه یک غار در شمال عراق، سلاح‌های خود را در آتش سوزاندند؛ اقدامی نمادین اما مهم که به عنوان گامی در جهت پایان دادن به شورشی چند دهه‌ای علیه ترکیه تلقی می‌شود. در تصاویر ویدئویی منتشر شده از این مراسم، این جمع از شبه‌نظامیان کُرد که نیمی از آن‌ها زن بودند، در صفی ایستاده بودند تا تفنگ‌های کلاشینکف، خشاب‌ها و دیگر أنواع سلاح‌هایشان را داخل یک دیگ بزرگ خاکستری بیندازند. بعد  شعله‌های آتش تفنگ‌هایی را که نوکشان آسمان را نشانه رفته بود در بر گرفت.

به گزارش «انرژی امروز» از هفته نامه صدا، این تصمیم در دوازدهمین کنگره پ‌ک‌ک و پس از درخواست عبدالله اوجالان، رهبر زندانی این گروه، برای زمین گذاشتن سلاح‌ها اتخاذ شد. به باور بسیاری از کارشناسان، این اقدام نشان‌دهنده یک نقطه عطف بالقوه در مسئله کردهاست و می‌تواند سیاست داخلی و خارجی ترکیه را تغییر شکل دهد.

رهبران این گروه شبه‌نظامی که در ترکیه، بریتانیا و ایالات متحده به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود، اعلام کرده‌اند که شورش مسلحانه آنها مسئله کردها را از طریق سیاست‌های دموکراتیک به نقطه حل مشکل رسانده و در این راستا، پ‌ک‌ک ماموریت تاریخی خود را به پایان می‌رساند.

به گفته کارشناسان مسائل منطقه، اعلام پایان دهه‌ها جنگ توسط این گروه شبه‌نظامی، بر نیروهای مستقر در نزدیکی مرزهای ترکیه با عراق و ایران و همچنین گروه‌های متحد یا منشعب از آن در شمال شرقی سوریه تأثیر خواهد گذاشت. با وجود اعلام «مرحله جدید» حیات پ‌ک‌ک، تصمیم به خلع سلاح و انحلال به نظر یکجانبه بود و در ابتدا نشانه‌های عمومی کمی مبنی بر تمایل مقامات آنکارا برای گفت‌وگو وجود داشت.

این تصمیم پس از ماه‌ها تلاش «دولت باحچلی»، سیاستمدار ملی‌گرا و شریک ائتلافی حزب عدالت و توسعه (AKP) رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، برای ارتباط با رهبران سیاسی کرد در ترکیه گرفته شده است. گزارش‌های محلی حاکی از آن است که باحچلی از طریق تقویت حمایت حزب برابری و دموکراسی خلق‌ها (DEM) که طرفدار کردهاست، به دنبال راه‌هایی برای تمدید حکومت اردوغان برای بیش از دو دوره ریاست جمهوری آن است.

اردوغان از تصمیم پ‌ک‌ک استقبال کرد و گفت: «با از بین رفتن کامل ترور و خشونت، درهای دوران جدیدی در هر زمینه‌ای، یعنی تقویت سیاست و ظرفیت دموکراتیک، باز خواهد شد. برندگان، مردم و کشور ما و در واقع همه برادران و خواهران ما در منطقه ما خواهند بود.»

رهبری پ‌ک‌ک تصمیم خود را برای توقف مبارزه مسلحانه «بنیانی محکم برای صلح پایدار و راه‌حل دموکراتیک» خواند و درخواست‌های خود را برای آزادی اوجالان به منظور نظارت بر انحلال این گروه تکرار کرد. این رهبر کرد از زمان دستگیری توسط نیروهای ترکیه در کنیا در سال ۱۹۹۹، در زندانی در جزیره‌ای در سواحل استانبول نگهداری می‌شود.

پ‌ک‌ک که در سال ۱۹۷۸ تأسیس شد، شورش مسلحانه‌ای را رهبری می‌کرد که عمدتا زیرساخت‌های نظامی ترکیه را هدف قرار می‌داد و به دنبال به رسمیت شناخته شدن و استقلال بیشتر برای جوامع کرد در جنوب شرقی ترکیه بود. عفو بین‌الملل این گروه را به دلیل فعالیت‌هایش در دهه ۱۹۹۰ متهم به آسیب رساندن به جوامع روستایی کُرد کرده بود.

طبق گزارش گروه بین‌المللی بحران، تخمین زده می‌شود که از زمان آغاز رسمی شورش مسلحانه پ.ک.ک در سال ۱۹۸۴، ده‌ها هزار نفر در نبرد با نیروهای ترکیه کشته شده‌اند. گروه بین‌المللی بحران دریافت که در سالی که پس از شکست آخرین آتش‌بس بین پ.ک.ک و ترکیه در سال ۲۰۱۵ رخ داد، بیش از ۱۷۰۰ نفر از جمله غیرنظامیان، جنگجویان کرد و اعضای نیروهای مسلح ترکیه کشته شدند.

تصمیم پ‌ک‌ک برای انحلال، نیروهای مبارز کرد متحد در شمال شرقی سوریه را بیش از پیش منزوی کرده است. نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) پس از فروپاشی رژیم بشار اسد در سال گذشته و خروج صدها نیروی آمریکایی حامی از مناطق تحت کنترل آنها در شمال شرقی این کشور، همچنان تحت فشار فزاینده‌ای برای ادغام در ارتش جدید سوریه هستند.

مظلوم عبدی، فرمانده کل نیروهای دموکراتیک سوریه، در ماه مارس قراردادی را با مقامات جدید دمشق امضا کرد تا نهادهای تحت رهبری نیروهای دموکراتیک سوریه را در نهادهای دولت نوپای سوریه ادغام کند. عبدی پیش از این هرگونه ادعایی مبنی بر اینکه انحلال پ.ک.ک بر نیروهایش تأثیر خواهد گذاشت را رد کرده و گفته بود: «برای روشن شدن موضوع، انحلال فقط مربوط به پ.ک.ک است و هیچ ارتباطی با ما در سوریه ندارد.»

از کجا و کی آمدند؟

برای ردیابی تاریخ فعالیت کردها باید بازگردیم به زمانی که امپراطوری عثمانی از هم پاشید. اما حزب کارگران کردستان (PKK) در سال ۱۹۷۴ به عنوان یک سازمان مارکسیست-لنینیست تحت رهبری عبدالله اوجالان اعلام وجود کرد. در سال ۱۹۷۸، این سازمان نام «حزب کارگران کردستان» را برگزید و جنگ شهری سطح پایین خود را بین سال‌های ۱۹۷۸ تا ۱۹۸۰ در کردستان ترکیه آغاز کرد. پ‌ک‌ک پس از کودتای ۱۹۸۰ ترکیه، خود را بازسازی کرد و ساختار سازمانی‌اش را بین سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۴ به سوریه منتقل کرد.

درگیری کردها و ترک‌ها به طور جدی در سال ۱۹۸۴ آغاز شد و شورش‌های روستایی بین سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۲ ادامه داشت. پس از آن پ‌ک‌ک بین سال‌های ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۵ و بعدا ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۹ فعالیت‌های خود را به حملات شهری علیه پایگاه‌های نظامی ترکیه تغییر داد. اوجالان در اوایل سال ۱۹۹۹ در کنیا دستگیر شد. او پس از دستگیری به عنوان بخشی از یک ابتکار صلح، با نام «ابتکار صلح خودخوانده ۱۹۹۹»، آتش‌بس یکجانبه اعلام کرد. در این ابتکار صلح قرار بود زمین گذاشتن نمادین سلاح‌ها و انحلال پ‌ک‌ک انجام شود، هرچند اجرای کامل آن به تعویق افتاد. دولت ترکیه، ضمن استقبال از این ابتکار، همچنان بر درخواست خود برای انحلال بی‌قید و شرط همه گروه‌های وابسته به پ.ک.ک پافشاری کرد. اما خصومت‌ها در فوریه ۲۰۰۴ از سر گرفته شد. سال ۲۰۱۳ شاهد آتش‌بس دیگری بود، اما درگیری دوباره در سال ۲۰۱۵ از سر گرفته شد و از آن زمان تاکنون ادامه داشته است.

اوجالان همچنین با حزب آزادی خلق ترکیه (THKO) هم همراه بود. در سال 1971، اوجالان که دانشجوی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آنکارا بود، به جنبش‌های زیرزمینی پیوست که سعی در سرنگونی سیستم دولتی داشتند، سیستمی که او آن را سرکوبگر و فاشیستی می‌دانست.

اما در نتیجه کودتای نظامی سال 1971، بسیاری از مبارزان انقلابی مجبور به فعالیت زیرزمینی شدند. جنبش‌هایی مانند ارتش آزادی خلق ترکیه (THKO) یا حزب کمونیست ترکیه/مارکسیست-لنینیست (TKP-ML) سرکوب و ممنوع شدند. پس از آن، چندین نفر از بازیگران سیاسی چپ ترکیه، دور از عموم مردم در خوابگاه‌های دانشگاه یا در جلسات آپارتمان‌های مشترک سازماندهی می‌شدند. اما ریشه‌های پ‌ک‌ک را می‌توان به سال 1974 نسبت داد که عبدالله اوجالان و گروه کوچکی از دانشجویان چپ‌گرا از «فدراسیون جوانان انقلابی» ترکیه تصمیم به ایجاد یک سازمان چپ‌گرای کردی گرفتند. اوجالان از شبکه‌های اجتماعی که در این دوره ایجاد کرده بود برای تبدیل شدن به یک رهبر استفاده کرد. آنچه که پ.ک.ک را متفاوت می‌کرد این بود که این گروه تصمیم گرفت فعالیت‌های خود را از آنکارا، پایتخت ترکیه، به کردستان ترکیه، در نزدیکی مرز سوریه و ترکیه منتقل کند. برخلاف اکثر احزاب سیاسی کرد که دیدگاهی نسبتا محافظه‌کارانه اتخاذ می‌کردند و حول رهبران و ساختارهای قبیله‌ای سازماندهی می‌شدند، پ‌ک‌ک موضعی قاطع، اعتقادات قوی و سازمانی منظم اما غیرمتمرکز داشت. بخش عمده‌ای از توسعه اولیه این سازمان از ظهور جنبش‌های استعمارزدایی و پتانسیل آنها برای تطبیق با مسئله کردها الهام گرفته شده بود.

پ‌ک‌ک از سال ۱۹۷۸، حمله خود را به گروه‌هایی که آنها را «فاشیست» و طرفدار دولت می‌دانست، آغاز کرد. پ‌ک‌ک حملات خود را در درجه اول علیه همدستان دولت و قبایل کردی متمرکز کرد که از نظر تاریخی با دولت همزیستی داشتند و از حقوق کردها حمایت نمی‌کردند.

پ‌ک‌ک تصمیم گرفت از مبارزه علیه زمین‌داران برای نشان دادن ایدئولوژی ناسیونالیسم خود استفاده کند. بنابراین در سال ۱۹۷۹، مهمت جلال بوچاک، یکی از اعضای ارشد حزب محافظه‌کار عدالت (AP)، را به دلیل آنچه «استثمار دهقانان و همکاری با دولت» علیه جناح راست کرد نامیده می‌شد محکوم کرد. اما در تلاش برای ترور او شکست خورد. این اولین فعالیت شناخته شده پ‌ک‌ک بود. ترور برنامه‌ریزی شده به نمونه‌ای از اقدامات عملی این سازمان تبدیل شد.

در ۲۸ نوامبر ۱۹۷۹، دولت اولین واکنش خود را نشان داد. ۲۴۲ عضو این سازمان دستگیر شدند. در عرض دو سال، ترکیه تبدیل شد به میدان نبرد. از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۸۲، شورای امنیت ملی ترکیه تقریباً ۴۳۰۰۰ حادثه را ثبت کرد که آنها را «تروریستی» توصیف می‌کرد. تعداد کل کشته‌شدگان دهه ۱۹۷۰، به‌همراه غیرنظامیان، ۵۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود. ترور نخست وزیر سابق، نیهات اریم، که توسط سازمان چپ‌گرای رادیکال ترکیه‌ای «دِو سول» انجام شد، کشف انبارهای اسلحه، بی‌نظمی مدنی، بلاتکلیفی سیاسی و از همه مهمتر جنگ ایران و عراق، آغازگر یک سری محاکمات اعضای این سازمان بود.

در محاکمه اصلی، علیه سازمان چپ‌گرای Devrimci Yol (راه انقلابی) در دادگاه نظامی آنکارا، متهمان به ۵۳۸۸ قتل سیاسی قبل از کودتای نظامی اعتراف کردند. در میان قربانیان، ۱۲۹۶ نفر از راست‌گرایان و ۲۱۰۹ نفر از چپ‌گرایان بودند. در این دوره، تعداد مرگ‌های منتسب به پ‌ک‌ک تقریبا ۲۴۰ نفر بود. بسیاری از سازمان‌های راست‌گرا، پ‌ک‌ک را تهدیدی برای موجودیت خود می‌دانستند. دادگاه‌های نظامی کودتای ۱۹۸۰ که ۷۰۰۰ نفر را محاکمه کردند، از سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۰، ۵۲۴۱ کشته و ۱۴۱۵۲ زخمی ثبت شده را فهرست کردند. ۲۱درصد از کل ۵۲۴۱ پرونده‌ها مربوط به پ‌ک‌ک بود.

پس از آن بود که اعضای دستگیر شده پ‌ک‌ک یک سازمان مقاومت پیچیده ایجاد کردند که حتی پشت میله‌های زندان نیز فعالیت می‌کرد. این سازمان به خاطر اعتصاب غذایشان مشهور شد.

در تمام این مدت، اوجالان توانسته بود فرار کند. او در سال ۱۹۷۹ به سمت سوریه گریخت. و بعد در دره بقاع در لبنان فرصتی برای توسعه فرماندهی خود یافت. در این مدت ارتش مخفی ارمنی برای آزادی ارمنستان (آسالا ASALA) و اردوگاه‌های فتح در بخشی از لبنان سابقا تحت کنترل سوریه، از اوجالان حمایت می‌کردند. تا سال 1999، سوریه پناهگاه‌ امن ارزشمندی برای این سازمان در منطقه دره بقاع فراهم کرده بود. اوجالان موفق شد موافقت قیس عبدالکریم، رهبر جبهه دموکراتیک برای آزادی فلسطین (DFLP)، را برای آموزش نظامی شبه‌نظامیان پ‌ک‌ک در لبنان بگیرد. پس از آن توافقات مشابهی هم با یاسر عرفات اخذ شد.

بعدها این گروه با حزب دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی متحد شد در نتیجه پ‌ک‌ک اجازه فعالیت در دره‌های منطقه لولان در کردستان عراق نزدیک به مرزهای ایران و ترکیه را به دست آورد.

عملیات‌های تروریستی پ‌ک‌ک‌ تا آنجا ادامه یافت که در 10 نوامبر 1980، این سازمان کنسولگری ترکیه در استراسبورگ را در عملیاتی مشترک با آسالا بمباران کرد. و بالاخره در 1985 اوجالان جایگاه خود را در اردوگاه‌های آموزشی در دره بقاع تثبیت کرد. پ‌ک‌ک پایگاه قدرت جدیدی ایجاد کرد. و این آغاز مرحله دوم تلاش‌های پ‌ک‌ک برای کنترل جنوب شرقی ترکیه بود.

پ‌ک‌ک کم‌کم توانست ارتباط خود را با گروه‌هایی که ایدئولوژی ناسیونالیستی چپ‌گرا داشتند تقویت کند؛ از جمله این گروه‌ها سازمان آزادی‌بخش فلسطین و ارتش جمهوری‌خواه ایرلندبودند. در این دوره و با مهاجرت گسترده کردها به آلمان، این سازمان ارتباطات نزدیکی هم با گروه‌های سیاسی چپ‌گرا در آن کشور برقرار کرده است.

از سال ۱۹۸۲، جنگ ایران و عراق به سازمان‌های کردی در شمال عراق آزادی عمل داد، زیرا عراق به نیروهای خود در جبهه جنوب نیاز داشت و آنها را به آنجا منتقل کرد. این سازمان از این موقعیت برای توسعه حملات مرزی از عراق استفاده کرد. روابط بین پ‌ک‌ک مارکسیست و حزب محافظه‌کار دموکرات کردستان بارزانی هرگز صمیمانه نبود، اما با این وجود، حزب دموکرات کردستان بارزانی به پ‌ک‌ک اجازه داد تا در مناطق تحت کنترل حزب دموکرات کردستان و در جنوب مرز عراق و ترکیه فعالیت کند. این امر به پ‌ک‌ک دو مسیر نفوذ به ترکیه، مستقیما از سوریه و از طریق عراق، می‌داد.

این سازمان در طول جنگ خلیج فارس (اوت ۱۹۹۰ – فوریه ۱۹۹۱) به بالاترین فعالیت عملیاتی خود رسید. پناهندگان کرد و عراقی اجازه ورود به ترکیه یافتند. جنگ خلیج فارس کنترل بغداد بر کردهای عراق را هم تضعیف کرد و بارزانی و طالبانی کنترل منطقه را برعهده گرفتند. خل قدرتی در شمال مدار ۳۶ درجه ایجاد شد که پ‌ک‌ک را قادر ساخت تا پایگاه‌ها و اردوگاه‌های آموزشی خود را در شمال عراق ایجاد کند.

در سال ۱۹۹۲ پس از توافق سوریه با ترکیه، سوریه موافقت کرد که اردوگاه‌های آموزشی پ‌ک‌ک را در دره بقاع تعطیل کند. یک سال بعد هم پس از موجی از حملات تروریستی به موسسات ترکیه در آلمان پ‌ک‌ک به عنوان یک سازمان تروریستی اعلام شد. در اکتبر 1997، اوا یونکه، چریک آلمانی از شاخه مسلح پ‌ک‌ک، در جریان یک عملیات نظامی توسط نیروهای حزب دموکرات کردستان در شمال عراق دستگیر شد. حزب دموکرات کردستان این عامل را به ترکیه تحویل داد.

در ابتدای دهه 90 درآمد سالانه این سازمان 200 تا 500 میلیون دلار آمریکا تخمین زده می‌شد که مقامات ترکیه ادعا می‌کردند که قاچاق مواد مخدر به منبع درآمد مهمی برای این سازمان تبدیل شده است. بنابراین ترکیه به این نتیجه رسید که تا زمانی که این سازمان بتواند به سوریه، عراق و ایران عقب‌نشینی کند، نابودی آن به عنوان یک نیروی جنگی غیرممکن است. پسا از جنگ خلیج فارس، ترکیه برای مقابله با پ‌ک‌ک موضع «عراق متحد» را اتخاذ کرد. ترکیه به شدت مخالف هرگونه دولت مستقل کرد در عراق بود.

از طرفی ترکیه می‌دانست که نابودی پ‌ک‌ک تنها با پایان دادن به پایگاه‌های عملیاتی آنها امکان‌پذیر است. در آوریل 2004، شورای اتحادیه اروپا تصمیم گرفت فهرست سازمان‌های تروریستی اتحادیه اروپا را به‌روزرسانی کند تا حزب کارگران کردستان را نیز دربر بگیرد. همچنین ترکیه در سال 2002 با تهران به توافقی رسید که در آن ترکیه گروهک مجاهدین خلق را به عنوان یک سازمان تروریستی به رسمیت شناخت و در عوض ایران نیز همین کار را در مورد پ‌ک‌ک انجام داد. با این حال، تا سال 2008، روسیه با وجود تلاش‌های متعدد ترکیه، این سازمان را به عنوان یک گروه تروریستی در فهرست خود قرار نداد.

ترکیه تا سال‌ها مدعی بود هلند و بلژیک با اجازه دادن به اردوگاه‌های آموزشی برای فعالیت در خاک خود، از این سازمان حمایت کرده‌اندتا اینکه در نوامبر ۲۰۰۴ پلیس هلند به اردوگاه پ‌ک‌ک در شهر لیمپده هلند حمله و ۲۹ نفر را دستگیر کرد.

وقتی اتحادیه اروپا فهرست گروه‌های تروریستی را به‌روزرسانی کرد، پ‌ک‌ک اعلام کرد که «حزب کارگران کردستان» را منحل و با همان ساختار سازمانی، حزب دموکراتیک کردستان و کنگره اوزگورلوک (KADEK) را در ترکیه تشکیل داد. تغییر نام به KADEK به عنوان حرکتی به سوی سیاست مسالمت‌آمیز و همکاری با طیف وسیع‌تری از ایدئولوژی‌ها عنوان شد، اما مشخص بود این تغییر با هدف محافظت از خود در برابر پیامدهای قانونی قرار گرفتن در فهرست سازمان‌های تروریستی انجام شده است. ترکیه اما مدعی بود که KADEK و پ‌ک‌ک یکی هستند. دیگر کشورها هم موضع خود را نسبت به KADEK به موضع مشابه در مقابل پ‌ک‌ک تغییر دادند. تا آوریل ۲۰۰۵، KADEK نام خود را تغییر داد و تحت پرچم ک‌گ‌ک  (KONGRA-GEL)فعالیت کرد. تا اینکه بالاخره در سال ۲۰۰۴، نیروهای مدافع خلق (HPG)، شاخه نظامی پ‌ک‌ک، پایان یکجانبه‌ آتش‌بسی را اعلام کرد که از زمان دستگیری اوجالان برقرار کرده بودند.

در سال ۲۰۰۴، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده تمام نام‌های مستعار و شاخه‌های پ‌ک‌ک را در فهرست تحریم‌های خود قرار داد. هدف این فهرست مسدود کردن اموال تروریست‌هاست. سازمان‌هایی که در حال حاضر تحت نام‌های مستعار پ‌ک‌ک فهرست شده‌اند عبارتند از KADEK (کنگره آزادی و دموکراسی در کردستان)، KONGRA-GEL، HSK، KHK و PKK.

سال ۲۰۱۲ خشونت‌آمیزترین سال در درگیری‌های مسلحانه بین دولت ترکیه و پ‌ک‌ک از سال ۱۹۹۹ بود. حداقل ۵۴۱ نفر در نتیجه این درگیری‌ها جان خود را از دست دادند، از جمله ۳۱۶ شبه‌نظامی و ۲۸۲ سرباز. این امر باعث شد دولت ترکیه مذاکرات با رهبری پ‌ک‌ک را دوباره آغاز کند. اما شکست این مذاکرات و الهام گیری پ‌ک‌ک از قدرت رو به افزایش کردهای سوریه، باعث افزایش خشونت‌ها شد.

در طول جنگ داخلی سوریه، کردهای سوریه با کمک پ‌ک‌ک و نیز با حمایت دولت منطقه‌ای کردستان در اربیل، به ریاست مسعود بارزانی، کنترل منطقه خود را به دست گرفتند. در اواخر سال 2012، دولت ترکیه مذاکرات مخفیانه‌ای را با اوجالان برای آتش‌بس آغاز کرد تا در 21 مارس 2013، آتش‌بس اعلام شد. منطقه نیمه خودمختار کردستان عراق پناهندگان همسایه شمالی خود را پذیرفت. اما دولت عراق در بغداد اعلام کرد که گروه‌های مسلح را در خاک خود نمی‌پذیرد. اما یک سال بعد جنگ با داعش شد و تمام برنامه‌ها را به هم ریخت. و در ژوئیه 2015 هم بالاخره ترکیه مجبور به ورود به جنگ علیه داعش شد. این درحالی‌ست که ترکیه همزمان اهداف پ‌ک‌ک‌ را نیز بمباران می‌کرد.

در مارس ۲۰۱۶، پ‌ک‌ک به همراه 9 گروه چپ‌گرا، سوسیالیست و کمونیست انقلابی کرد و ترک دیگر راه‌اندازی جنبش متحد انقلابی خلق‌ها را آغاز کرد.

درگیری‌ها باز هم ادامه یافت از جمله در اکتبر 2024 پ‌ک‌ک مسئولیت حمله مرگبار به مقر صنایع هوافضای ترکیه را بر عهده گرفت که در نتیجه آن 4 غیرنظامی و یک نظامی کشته شدند. پس از این حمله، نیروی هوایی ترکیه حملات هوایی را علیه مواضع پ‌ک‌ک در شمال سوریه و عراق انجام داد. وزارت دفاع ترکیه از تخریب 32 هدف در طول این عملیات خبر داد. تا اینکه در فوریه 2025، عبدالله اوجالان از همه اعضای این گروه خواست تا سلاح‌های خود را زمین بگذارند و این سازمان را برای همیشه منحل کنند. بین 5 تا 7 مه، دوازدهمین کنگره حزب پ‌ک‌ک تشکیل شد. این سازمان در 12 مه 2025 انحلال خود را اعلام کرد.

چرا انحلال؟

کارشناسان مسائل کردستان بر این باورند که علیرغم دستاوردهای دیپلماتیک ناشی از نقشی که نیروهای کرد در مبارزه با داعش ایفا کردند، حمایت بین‌المللی از این گروه همیشه به صورت متناقضی دیده شده است. درخواست اوجالان برای انحلال داوطلبانه می‌تواند یک استراتژی پیشگیرانه برای جلوگیری از شکست کامل باشد در بحبوحه انزوای نظامی پیش آمده. از زمان فروپاشی روند صلح در سال ۲۰۱۵، تشدید فشار نظامی ترکیه- عملیات‌های فرامرزی، جنگ پهپادی و نظارت- عملیات‌های نظامی پ‌ک‌ک را بسیار محدود کرده و ظرفیت آن را در داخل ترکیه کاهش داده است. حتی دوازدهمین کنگره پ‌ک‌ک که اخیرا برگزار شد، ۱۲ سال پس از کنگره یازدهم برگزار شد، که دلیل اصلی آن فقدان امنیت و فشار نظامی از سوی ترکیه بود. پ‌ک‌ک در نامه‌ای که در ۴ مه خطاب به مردم و فعالان این جنبش منتشر شد، آمده است:

«‌اگرچه قرار بود الگوی جدید، ادغام عمیق‌تر با جامعه را تسهیل کند، اما در عمل، این اعضای کادر بودند که بیشترین جدایی را از آن تجربه کردند؛ حتی با اینکه کل جنبش به سمت جرم‌زدایی حرکت می‌کرد. در حالی که هدف جنبش، پرورش ساختارهای سازمانی قوی‌تر و ترویج شیوه‌های زندگی اشتراکی و سوسیالیستی بود، آنچه در واقع پدیدار شد، افزایش فردگرایی و مادی‌گرایی بود. بدیهی است که در تعامل با توده‌ها، ما نتوانستیم آموزش کافی ارائه دهیم یا سازماندهی یک جامعه واقعا دموکراتیک را تقویت کنیم. در حوزه نظامی، ما قادر به توسعه یا اجرای آموزش و سازماندهی موثر برای دفاع از اجتماع خود نبودیم. ما در کوهستان، در سطح واحدهای چریکی جدا از جامعه و کاملا محاصره شده باقی ماندیم. این وضعیت نه تنها منجر به افزایش تلفات شد، بلکه تأثیر سیاسی و تبلیغاتی مبارزه مسلحانه ما را نیز تضعیف کرد. به تدریج، ظرفیت ما برای جنگ موثر به یک منطقه جغرافیایی بسیار محدود محدود شد.»

از طرفی پیشرفت‌های تکنولوژیکی، به ویژه جنگ‌های بر پایه فناوری، این انزوا را عمیق‌تر کرده است، زیرا کشورهای ناتو روابط با آنکارا را در اولویت قرار داده‌اند. در همین حال، خودمختاری کردها در سوریه از سوی رژیمی که اکنون بر سر کار است در معرض تهدید است و نفوذ ترکیه در شمال عراق با همکاری‌های محلی در حال افزایش است. این شرایط، مرکز سیاسی پ‌ک‌ک را از مبارزه مسلحانه به سمت جستجوی مشروعیت مدنی و نهادی در سراسر منطقه کردستان سوق داده است. تحلیلگران معتقدند این انحلال نشان دهنده خلع سلاح نمادین و جابجایی استراتژیک است و مبارزه کردها را به عرصه‌های سیاسی و فراملی منتقل می‌کند، همان جایی که قدرت مردمی خارج از الگوی رویارویی نظامی بازتعریف می‌شود.

کردها معتقدند کاهش جذب نیرو توسط پ‌ک‌ک و عدم موفقیت در تبدیل اتحادهای ضد داعش به حمایت بین‌المللی پایدار، بر ضرورت این بازنگری استراتژیک تأکید دارد. پیشنهاد اوجالان توسط هواداران نه به عنوان تسلیم، بلکه به عنوان یک سازگاری روشن با واقعیت‌های ژئوپلیتیکی و نظامی تغییر یافته، درک می‌شود.

امیدها و تردیدهای پایان یک جنگ چهل ساله

مباحثه بین

گارو پایلان، عضو سابق پارلمان ترکیه و فعال برجسته حقوق بشر

و

آلپر جوشکون، پژوهشگر ارشد برنامه اروپا در بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی در واشنگتن دی‌سی

منتشر شده در نشریه اینترنتی بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی

– پشت اعلامیه خلع سلاح اوجالان چیست؟

آلپر جوشکون: پ‌ک‌ پس از بیش از چهار دهه مبارزه مسلحانه علیه دولت آنکارا، تصمیمی تاریخی و مهم برای انحلال خود گرفت. این اقدام پتانسیل تغییر ترکیه را دارد و بر مسیر داخلی و چشم‌اندازهای خارجی و امنیتی آن تأثیر می‌گذارد. همچنین پیامدهای منطقه‌ای مهمی خواهد داشت.

تصمیم پ‌ک‌ک برای انحلال نتیجه یک سلسله رویدادهای دور است که در درجه اول با تحولات سوریه، از جمله برکناری بشار اسد، تسریع شده است. از نظر آنکارا، نفوذ بازیگران خارجی بر پ‌ک‌ک، به ویژه در سوریه، و پتانسیل آنها برای استفاده ابزاری از این سازمان علیه منافع ترکیه به ابعاد جدید و خطرناکی رسیده و باید متوقف می‌شد. در همین حال، اوجالان، که پس از محکومیت به اتهام خیانت در سال ۱۹۹۹، در حال گذراندن حکم حبس ابد است، به سختی آموخته بود که حمایت خارجی از مبارزه او محدودیت‌هایی دارد.

در ماه اکتبر، دولت باحچلی- رهبر حزب راست افراطی جنبش ملی ترکیه و متحد نزدیک رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه- درخواست عجیب برای خلع سلاح و انحلال پ‌ک‌ک ارائه داد و پیشنهاد داد که در نتیجه آن، ممکن است به اوجالان آزادی مشروط داده شود. اوجالان نیز از این درخواست پیروی کرد و اظهار داشت که دوران مبارزه مسلحانه به پایان رسیده است و چیزی‌ست که پ‌ک‌ک اکنون آن را پذیرفته است.

پایان خودخواسته چنین مبارزه مسلحانه‌ای نادر است و پیچیدگی‌های حاصل از آن اجتناب‌ناپذیرند. با این وجود، به نظر می‌رسد که هم پ‌ک‌ک و هم رهبری ترکیه- احتمالاً به دلایل خاص خود- در مورد لزوم ترسیم یک راه جدید برای پیشرفت اتفاق نظر دارند. اگر این روند در ترکیه پذیرفته شود و توسط کردها به طور کلی و شاخه‌های مختلف پ‌ک‌ک مورد احترام قرار گیرد، ترکیه می‌تواند به عنوان یک بازیگر بسیار مقاوم‌تر و موثرتر ظاهر شود.

واکنش در ترکیه و در میان مردم کرد چیست؟

– گارو پایلان: واکنش‌ها متفاوت است. محافل طرفدار دولت ادعای پیروزی می‌کنند و انحلال پ‌ک‌ک را نتیجه مستقیم فشار نظامی آنکارا می‌دانند. بسیاری از کردها با احتیاط از این اقدام به عنوان فرصتی برای چرخش به سمت مبارزه دموکراتیک استقبال می‌کنند؛ اما همچنان در مورد اینکه آیا دولت اصلاحات معناداری را دنبال خواهد کرد یا خیر، تردید دارند. صداهای مخالف سکولار اما بیشتر تردید دارند. آنها این رویدادها را گامی حساب‌شده از سوی اردوغان برای مهندسی فضای سیاسی جدیدی می‌دانند که می‌تواند تغییرات قانون اساسی را توجیه کند و به او اجازه دهد دوره ریاست جمهوری را تمدید کند و دوباره نامزد شود. برای آنها، این چندان شبیه روند پیشرفت صلح نیست و بیشتر یک مانور سیاسی است با هدف حفظ رژیم.

تأثیرات منطقه‌ای این انحلال چه خواهد بود؟

– آلپر جوشکون: پ‌ک‌ک و استفاده آن از ترور برای پیشبرد دستور کار جدایی‌طلبانه، نگرانی امنیتی اصلی ترکیه بوده است که چشم‌انداز امنیتی‌شده آن را تعریف کرده و روابط بین‌المللی آن را برای چندین دهه تحت الشعاع قرار داده است. این نگرانی‌ها در سطح منطقه‌ای، به دلیل توانایی پ‌ک‌ک در تکثیر و حضور مداوم در پناهگاه‌های امن، به ویژه در ایران، عراق و سوریه، حادتر بوده است. نابودی پ‌ک‌ک و حضورهای فرامرزی آن، ترکیه را از بازداری‌های معمول خود رها کرده و فضایی را در سیاست‌های خارجی، اقتصادی و امنیتی آن ایجاد می‌کند برای تعاملات خلاقانه‌تر و مثبت‌تر که می‌تواند یک حرکت مثبت بسیار مورد نیاز در منطقه را تقویت کند.

پ‌ک‌ک سال گذشته عاملی در گسترش ناتو بود. این تحولات چگونه در سیاست خارجی و سیاست امنیت ملی ترکیه تأثیر خواهند گذاشت؟

– آلپر جوشکون: توانایی پ‌ک‌ک در پنهان کردن فعالیت‌هایش در جوامع دموکراتیک تحت پوشش‌های مختلف و در عین حال حفظ شبکه بین‌المللی جذب نیرو و تأمین مالی خود، به عاملی مزاحم در روابط ترکیه با بسیاری از کشورها، از جمله برخی از متحدان ناتوی آن، تبدیل شده است. حمایت مالی، آموزشی و تسلیحاتی غرب از نیروهای دموکراتیک سوریه در سوریه، که عمدتا از عناصر پ‌ک‌ک تشکیل شده‌اند، این مشکل را تشدید کرده و ترکیه را بر آن داشته است تا از متحدان فعلی و آتی خود در ناتو، از جمله فنلاند و سوئد، بخواهد از تضعیف منافع ترکیه خودداری کنند.

با حذف عامل پ‌ک‌ک، نگرانی اصلی ترکیه در سیاست خارجی و امنیتی حل خواهد شد و اعتماد به نفس و توانایی آن برای دنبال کردن یک دستور کار بین‌المللی خلاقانه‌تر و مثبت‌تر افزایش خواهد یافت. اگر آنکارا مایل و قادر باشد این را با بازگشت به استانداردهای دموکراتیک بهبود یافته و شیوه‌های حاکمیت قانون همراه کند، جایگاه بین‌المللی این کشور می‌تواند به طور قابل توجهی افزایش یابد.

موانع احتمالی پیشرفت صلح چیست؟

– گارو پایلان: بزرگترین مانع، فقدان اعتماد متقابل و یک نقشه راه سیاسی روشن است. کردها می‌خواهند مطمئن شوند که دولت پس از این اعلامیه، اصلاحات واقعی را انجام خواهد داد. بدون تعهدات مشخص در مورد نمایندگی سیاسی، حقوق فرهنگی و ادغام مجدد صداهای کرد در زندگی عمومی، این اقدام به جای تحول‌آفرین، نمادین تلقی می‌شود.

آنچه برای یک صلح پایدار لازم است، گشایش دموکراتیک است و مشخص نیست که آیا اردوغان حاضر است تا این حد پیش برود یا نه. به نظر می‌رسد او یک پیروزی سیاسی سریع را به یک گام جامع برای معکوس کردن عقب‌گرد دموکراتیک ترکیه ترجیح می‌دهد.

مسئله پیچیده‌تر، وضعیت سوریه است. اگر مذاکرات بین کردهای سوریه و دولت جدید دمشق شکست بخورد، می‌تواند حرکت گسترده‌تر برای صلح در ترکیه را تضعیف کند.

چگونه اعلامیه PKK می‌تواند در عقب‌گرد دموکراتیک ترکیه نقش داشته باشد؟

– گارو پایلان: این لحظه می‌تواند مسیری را به سوی نوسازی دموکراتیک- یا تعمیق اقتدارگرایی- نشان دهد.

درگیری با پ‌ک‌ک مدت‌هاست که سیاست ترکیه را شکل داده، سیاست‌های تندروانه را توجیه کرده، اقتدارگرایی فراگیر را گسترش داده و بی‌اعتمادی عمیقی را بین کردها و دولت دامن زده است. توقف خصومت‌ها نه تنها می‌تواند خشونت را کاهش دهد، بلکه ترکیه را قادر می‌سازد تا قرارداد اجتماعی خود را در چارچوبی فراگیرتر بازتعریف کند. این تنها راه برای بازگرداندن هنجارهای دموکراتیکی است که به نام مبارزه با تروریسم از بین رفته‌اند.

اپوزیسیون سکولار نیز باید بخشی از این فرآیند باشد. با توجه به اینکه اکرم امام‌اوغلو، شهردار استانبول- رقیب اصلی اردوغان- هنوز در زندان است، بسیاری صداقت نیات دولت را زیر سوال می‌برند. اگر روند صلح صرفا به عنوان تاکتیکی برای تثبیت حکومت تک‌نفره به جای ایجاد فضا برای اصلاحات دموکراتیک گسترده‌تر مورد استفاده قرار گیرد، فرصت آشتی واقعی از بین خواهد رفت.

این اعلامیه چه پیامدهایی برای روابط ترکیه با ایالات متحده دارد؟

– گارو پایلان: آشتی ترکیه و کردها پیامدهای عمده‌ای برای ثبات در سوریه دارد و مستقیما با منافع ایالات متحده و حضور نیروهایش در منطقه مرتبط است. کردهای سوریه از روند صلح حمایت می‌کنند و پیش از این تمایل خود را برای از سرگیری روابط با آنکارا و دمشق نشان داده‌اند؛ تحولی خوشایند برای واشنگتن که مدت‌هاست با اتهامات ترکیه مبنی بر جانبداری از «تروریست‌ها» در سوریه مواجه است. از زمان آغاز این روند، این اتهام دیگر جذابیتی ندارد.

دولت ایالات متحده احتمالا به تدریج نیروهای خود را از سوریه خارج خواهد کرد. برای انجام این کار مسئولانه، به یک پویایی پایدار بین ترکیه و کردها نیاز دارد که فشار مداوم بر داعش را تضمین می‌کند. در حالی که ممکن است دونالد ترامپ، رئیس جمهور، تکامل سیاسی داخلی ترکیه را در اولویت قرار ندهد، واشنگتن باید آنکارا را تشویق کند که هم صلح و هم اصلاحات دموکراتیک را دنبال کند. این تنها راه برای ثبات بلندمدت در ترکیه و سوریه است.