مقتدی صدر و گام آینده او

احمد زیدآبادی | روزنامه‌نگار

مقتدی صدر روحانی شیعۀ عراقی، به پدیده‌‌ای غیرقابل فهم برای ناظران امور عراق تبدیل شده است. این روحانی ۴۹ساله که از زمان سرنگونی رژیم صدام‌حسین به دست ارتش آمریکا، نامش بر سر زبان‌‌ها افتاده، در طول ۲۰سال گذشته نوسان‌‌های شدیدی را در مواضع فکری و عملی خود پشت سر گذاشته است. او که وارثِ خانواده‌‌ای روحانی و برخوردار از نفوذ اعتقادی و سیاسی در عراق است، بلافاصله پس از سقوط رژیم صدام‌حسین، گروه شبه‌نظامی تحت فرمان خود به نام «جیش المهدی» را تشکیل داد و در نخستین حرکت سیاسی خود، تولیت سنتی آستان امام‌علی(ع) در شهر نجف را هدف گرفت. هواداران مقتدی صدر در این اقدام، حیدر کلیددار را به قتل رساندند و قتل مجید خویی فرزند آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی نیز به آنان نسبت داده شد.

پس از آن، مقتدی صدر، شبه‌نظامیان خود را علیه نیروهای ارتش آمریکا در عراق بسیج کرد. در جنگی که بین جیش‌المهدی و نظامیان آمریکایی در نجف روی داد، بسیاری از شبه‌نظامیان تحت رهبری صدر کشته شدند. مقتدی صدر از نبرد با نیروهای آمریکایی کاری از پیش نبرد و نهایتاً به آتش‌بس تن داد. با خروج نظامیان آمریکایی از عراق، مقتدی‌صدر در دو جبهۀ سیاسی و مذهبی به تقویت مواضع خود پرداخت. او از یک طرف، پایگاه اجتماعی خود را برای حضور مؤثر در انتخابات و سایر فعالیت‌‌های سیاسی بسیج کرد و از طرف دیگر، بحث‌هایی دربارۀ ادامۀ تحصیلات حوزوی او برای دستیابی به موقعیت مرجعیت دینی مطرح شد.

این تحرکات، مقتدی صدر را در معرض اتهامِ «تلاش برای قرار گرفتن در رأس عالی‌‌ترین موقعیت سیاسی و دینی در عراق» قرار داده است. از آنجا که مقتدی صدر به وصیت پدرش، به تقلید از سیدکاظم حائری روحانی موظف شده است، بلندپروازی‌‌های سیاسی و دینی او ظاهراً برای سیدکاظم حائری هم خالی از دردسر نبوده است. حائری که به عنوان مرجع تقلید مقتدی صدر شهرت یافته و در شهر قم سکونت دارد، در اقدامی بی‌سابقه در عالم تشیع، از مقام مرجعیت استعفاء داده و ضمن تقبیح رفتار مقتدی صدر، از او اعلام برائت کرده است. مقتدی نیز به نوبۀ خود، استعفای حائری را فارغ از فشارهای سیاسی ندانسته و نجف را به عنوان مرکز مرجعیت شیعه به حساب آورده است.

بیانیۀ مقتدی صدر در پاسخ به استعفای سیدکاظم حائری از مرجعیت، خالی از تعرضات سیاسی و دینی به برخی نهادهای حاکم در جمهوری اسلامی به نظر نمی‌‌رسد. در واقع، مقتدی صدر پس از یک دوره نزدیکی به جمهوری اسلامی به تدریج از نیروهای متحد ایران در عراق فاصله گرفته و در روزهای اخیر به‌طور علنی با آنان درگیر شده است. به‌زعم مقتدی صدر، ایران و آمریکا، سرزمین عراق را به صورت میدان رقابت و درگیری خود درآورده‌اند و این رقابت و درگیری، از چشم او، مانع ثبات و توسعۀ عراق شده است. صدر که در سال‌‌های اخیر ملی‌گرایی عربی را در شعارهای خود پررنگ کرده است، خواهان قطع نفوذ آمریکا و جمهوری اسلامی در عراق است و به همین جهت نیز به کشورهای عربِ مخالف جمهوری اسلامی به‌خصوص عربستان سعودی نزدیک شده است. چنین نگاهی، مقتدی و حامیان او را در برابر گروه‌‌های شیعۀ متحد ایران در عراق قرار داده است؛ گروه‌هایی که برای خنثی‌سازی فعالیت‌‌های مقتدی با یکدیگر ائتلاف کرده و «چارچوب هماهنگی گروه‌‌های شیعه» را تشکیل داده‌اند.

مقتدی صدر در مواجهه با «چارچوب هماهنگی» نه توانسته است با دیگر احزاب سیاسی عراق متحد شود و نه به تنهایی قادر به تغییر شرایط سیاسی در عراق است. ازهمین‌رو، او دست به تحرکاتی زده است که برای ناظران سیاسی چندان قابل فهم نیست. او ابتدا نمایندگان فراکسیون خود را از مجلس عراق بیرون کشید و همزمان با آن، ضمن فراخوان هوادارانش به اعتراض خیابانی خواستار انحلال پارلمان عراق به منظور برگزاری انتخاباتی دوباره شد.

ظاهراً مقتدی صدر تصور می‌‌کرد که با به‌کارگیری ابزار اعتراض خیابانی، فراکسیون‌‌های غیرشیعی پارلمان عراق به او می‌‌پیوندند و یا دستگاه قضایی عراق حکم انحلال پارلمان را صادر می‌‌کند. این اتفاقات اما هیچ‌کدام رخ نداد. فراکسیون‌‌های حاضر در مجلس عراق، از جمله فراکسیون سنی‌‌ها و کردها با مقتدی صدر همراه نشدند و دادگاه عراق نیز درخواست انحلال پارلمان را رد کرد. مقتدی طی هفته‌‌های اخیر، چندین بار خواستار عزیمت هوادارانش به سمت بغداد از سراسر خاک عراق شد، اما هر بار تصمیم خود را تغییر داد. نهایتاً او که استراتژی مدون و حساب‌شده‌‌ای برای پیشبرد اهداف خود نداشت، برای چندمین بار کناره‌گیری از سیاست را برای همیشه اعلام کرد. در پی اعلام کناره‌گیری صدر از سیاست، هواداران او به منطقۀ سبز بغداد یورش بردند و کاخ ریاست‌جمهوری را به اشغال خود درآوردند. حفظ امنیت منطقۀ سبز بغداد برای دولت عراق جنبۀ حیاتی و حیثیتی دارد. از همین رو، ورود هواداران صدر به این منطقه، شرایط امنیتی بغداد را بحرانی کرد و مسبب زدو‌خوردهای نظامی و بروز تلفات انسانی در بین طرف‌‌های درگیر شد. مقتدی صدر که ظاهراً انتظار این سطح از خشونت را نداشت، مصرانه حامیانش را به خروج از منطقۀ سبز و ترک خیابان‌‌های بغداد فرا خواند؛ فراخوانی که به سرعت مورد پذیرش قرار گرفت و بغداد را به شرایط عادی باز گرداند. اکنون ناظران سیاسی در پی گمانه‌زنی دربارۀ گام بعدی مقتدی صدر در صحنۀ سیاسی پیچیدۀ عراق هستند. آیا او به وعدۀ خود برای کناره‌گیری دائمی از سیاست وفادار خواهد ماند؟ و اگر وفادار بماند، نیروهای سیاسی حامی او چه سرنوشتی پیدا خواهند کرد؟

سکوت و کناره‌گیری دائمی مقتدی صدر از صحنۀ سیاسی عراق، با توجه به روحیات او، بعید است دوام پیدا کند. بنابراین، دیر یا زود او بهانه‌‌ای برای از سرگیری فعالیت‌‌های خود پیدا خواهد کرد. واقعیت این است که حذف مقتدی صدر از صحنۀ سیاسی عراق، مورد علاقۀ کشورهای عرب، احزاب غیرشیعی عراق و دولت مصطفی کاظمی نیست و همۀ اینها خواهان ادامه بازیگری او برای ایجاد توازن در برابر «چارچوب هماهنگی» احزاب شیعی و نفوذ ایران در عراق هستند. با این همه، آنها خواهان انضباط بیشتری از سوی مقتدی صدر در بازی‌‌های سیاسی هستند، به طوری که رفتارش کم و بیش قابل پیش‌‌بینی و قابل فهم باشد.

از طرفی، طیف وسیع هواداران مقتدی در غیاب او، دچار سرخوردگی یا رفتارهای خارج از قاعده خواهند شد. آنها ظاهراً رهبری جز مقتدی صدر را به رسمیت نمی‌‌شناسند و ازهمین‌رو، برای تغییر نظر او مبنی بر ترک دنیای سیاست او را تحت فشار خواهند گذاشت. نتیجه آنکه به نظر می‌‌رسد، با اتفاقات اخیر در بغداد مرحلۀ استفاده از شورشگری برای دستیابی به اهداف سیاسی از سوی مقتدی‌صدر به پایان رسیده و حرکت بعدی او به احتمال زیاد همراه با تعامل با دیگر طرف‌‌های مناقشه و حساب‌شده‌تر از گذشته خواهد بود. آیا تغییر رفتار احتمالی مقتدی صدر ثبات لازم را به عراق باز می‌‌گرداند؟ ثبات عراق چندان وابسته به رفتار مقتدی صدر و نیروهای آن نیست. ثبات عراق به مسائل برون‌مرزی آن پیوند خورده است و تا زمانی که برای آن مسائل راه‌حلی نهایی پیدا نشود، عراق هم به سادگی روی نظم و ثبات پایدار به خود نخواهد دید.

منبع: روزنامه هم‌میهن