ملی شدن نفت؛ دو مسیر، دو سرانجام

به گزارش «انرژی امروز» بحث ملی‌شدن صنعت نفت از منظر ماهیت و روش این روزها به‌صورت جدی‌‌‌‌‌تری مورد بازخوانی قرار می‌گیرد. در یکی از جلسات گفت و شنود «دنیای‌اقتصاد» شهرام اتفاق، پژوهشگر انرژی  و اقتصاد سیاسی به مقایسه دو کشور ایران و عربستان از منظر شکل تسویه‌حساب با شرکت‌های نفتی دنیا که در تاریخ هر دو کشور وجود داشته‌است، پرداخت.

وی با اشاره به خرید سهام شرکت‌های خارجی از سوی عربستان به‌جای مصادره آنها، گفت: رویکرد عربستان از این حیث برای ما آموزنده است که رفتار معقولی با سرمایه‌گذار خارجی داشته و این در تاریخ عربستان برای همیشه ثبت شده‌است.  در جلسه گفت‌‌‌‌‌وشنود این هفته «دنیای‌اقتصاد» موضوع «کامیابی‌‌‌‌‌های نفت عربستان در مقایسه با ایران» موردبحث و بررسی قرارگرفت. در بخش ابتدایی این همنشینی به تماشای مستندی با عنوان حکومت سیاه از وحید حاجی‌‌‌‌‌پور گذشت و در بخش دوم شهرام اتفاق پژوهشگر انرژی و اقتصاد سیاسی تحلیلی از وضعیت کنونی عربستان بر پایه چند اتفاق تاریخ نفتی این کشور ارائه داد.

مستند حکومت سیاه روندی از تاریخ نفت عربستان در بستر رویدادهای ژئوپلیتیک دنیا مخصوصا با طرفیت آمریکا از آغاز کشف تا دوران ریاست‌جمهوری ترامپ را نشان می‌دهد.این مستند نشان می‌دهد؛ چگونه آمریکا از عربستان به‌عنوان «گاوی شیرده» استفاده کرده‌ و همواره سیاست‌های نفتی آل‌سعود مطابق اوامر دولتمردان آمریکا تهیه می‌شده‌است. بعد از پخش مستند، برخی از شرکت‌‌‌‌‌کنندگان نظرات خود را راجع‌به فرم و محتوای فیلم ارائه کردند. از نظر بیشتر مخاطبان این فیلم از نظر فنی و ارزش‌های زیبایی شناختی در سطح یک مستند تاریخی نبوده و تنها چینشی از عکس‌‌‌‌‌و‌‌‌‌‌ ویدئوهای آرشیوی همراه با یک نریشن مغرضانه، یک‌جانبه و ایدئولوژیک که برون داد آن چیزی جز یک روایت بریده بریده از یک متن چندوجهی تاریخی نبوده‌است.  شهرام اتفاق در ادامه با بیان اینکه در حال‌حاضر می‌توان ایران و عربستان را از نظر شاخص‌هایی مانند میزان موفقیت اقتصادی، اعتبار جهانی، آزادی سیاسی و حقوق‌بشر، علمی و فناوری مقایسه کرد، گفت: کشور عربستان در سال‌1932 شکل‌گرفت، یعنی مصادف با زمانی‌که در ایران رضا خان قرارداد دارسی را پاره و یک قرارداد جدید امضا می‌کند.

وی به‌طور خلاصه تناظرهای تاریخی بین ایران و عربستان را این‌گونه توضیح داد: ایران در سال‌1901 با دارسی قراردادی برای استخراج منابع نفتی امضا می‌کند و در سال‌1908 نفت در ایران کشف و در سال‌1932 قرارداد پاره و در سال‌1933 یک قرارداد جدید با شرکت ایران و انگلیس امضا می‌شود. عربستان در سال‌1933 قراردادی با استاندارد اویل کالیفرنیا امضا می‌کند که این شرکت بخشی از امتیاز خود را به شرکت کاسوک منتقل می‌کند. بعد از این تا سال‌1938 نفتی در عربستان کشف نمی‌شود تا اینکه بخشی از سهام به شرکت تگزاسکو منتقل می‌شود و به محض انتقال در همان سال‌1938 اولین چاه نفتی عربستان به‌نام دمام7 فوران می‌کند، یعنی حدود 30 سال‌بعد از کشف نفت در ایران. وی افزود: در سال‌1950 پادشاه عربستان از شرکت نفت آمریکایی درخواست می‌کند که سهم‌اش از عایدات نفت به 50‌درصد افزایش یابد؛ همین موضوع هم اتفاق افتاد، موضوعی که محل مناقشه در ایران شد و رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت هم این پروژه را دنبال کرد که گفته می‌شود کسانی که ملی‌شدن نفت را دنبال می‌کردند در ترور او نقش داشتند.

از 1973 به بعد عربستان شروع به خرید سهام طرف‌های خارجی طی سه نوبت کرد و در نهایت در سال‌1980 تمام سهام شرکت‌های آمریکایی خریداری می‌شود. این پژوهشگر حوزه نفت در ادامه با اشاره به اینکه پس از انتقال کامل سهام، پادشاه عربستان به آنها اجازه می‌دهد تا 8 سال‌دیگر مدیریت شرکت را متقبل شوند، گفت: آمریکایی‌‌‌‌‌ها دوباره این شرکت را تا سال‌1988 اداره می‌کنند. شهرام اتفاق با بیان اینکه این رفتار عربستان ارزش بزرگی دارد، گفت: اینها قصد داشتند به شکلی نفت خود را ملی کنند به این معنا که همه سهام نفت متعلق به طرف عربی باشد، ولی بعدا به این اشتباه پی می‌برند و دوباره به حالت اول برمی‌گردند. به‌عبارت دیگر به‌جای اینکه اموال طرف خارجی را مصادره کنند، سهام آنها را خریداری می‌کنند، نکته مهمی که در این فیلم مغفول ماند.

وی ادامه‌داد: الان ما در ایران بحثی بین مخالفان و موافقان ملی‌کردن نفت داریم و منتقدان معتقدند؛ اصل‌ملی‌شدن و روش آن خطای بزرگی بوده‌است و حتی کشوری مثل عربستان هم که در آن دوره تصور می‌کرد باید این سیاست را دنبال کند، این کار را به شکل دیگری انجام داد. موضوع مهم در این سیاست عربستان این است که آنها با اینکه مالک شرکت بودند و بر امور آن اشراف داشتند، اما توانستند از این طریق انتقال آمورش و تکنولوژی را تداوم ببخشند. نکته مهمی که علی امانی در کتاب خود می‌گوید این است که همچنان هم ۱۵‌درصد کارکنان آرامکو خارجی هستند و دلیل آن را ارتباط با دنیای خارج و نیاز به فناوری‌های روز عنوان می‌کند. به گفته او این خارجی‌ها همیشه می‌توانند تکنولوژی را وارد کشور کنند.  وی گفت: رویکرد عربستان از این حیث برای ما آموزنده است  و با کشوری روبه‌رو هستیم که رفتار خیلی خوبی با سرمایه‌گذار خارجی داشته و این در تاریخچه عربستان برای همیشه ثبت شده‌است و هر خارجی که قصد ورود به عربستان  را دارد، می‌گوید اینها در پیشینه خود اموال کسی را مصادره نکرده و رفتار خیلی معقولی با سرمایه‌گذار خارجی داشته‌اند، به‌همین‌دلیل عربستان همیشه مکان مناسبی برای همکاری‌ها و مشارکت‌های بین‌المللی بوده‌است.

بلندپروازی تکنولوژیک عربستان

شهرام اتفاق در ادامه بیان کرد: نگاهی به وضعیت امروز عربستان نشان می‌دهد؛ آنها جز کشورهای جی ۲۰ هستند، یعنی ۲۰‌کشور برتر از نظر اقتصادی و سیاسی که در تصمیم‌گیری‌های جهانی با یکدیگر همکاری می‌کنند و عربستان تنها کشور عربی است که در این گروه حضور دارد.

وی همچنین گفت: از مجموع ۵۸۰‌میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی نفت در سال‌۲۰۰۳ به میزان 18‌درصد متعلق به خاورمیانه است که نیمی از آن را عربستان سرمایه‌گذاری کرده‌است. به بیان دیگر عربستان ۹۰‌میلیارد دلار در این سال‌در حوزه بالادستی نفت سرمایه‌گذاری کرده‌است، درحالی‌که ما طی ۱۰سال‌گذشته هیچ رقمی در این حوزه سرمایه‌گذاری نکردیم. اتفاق بیان کرد: عربستان علاوه‌بر نفت مثل بقیه شرکت‌های نفتی دنیا به سمت انرژی‌‌‌‌‌های نو حرکت‌کرده و چهره متفاوتی هم از خودش در دنیا نشان‌داده‌است، چهره‌‌‌‌‌ای که می‌گوید باید به سمت انرژی‌های نو برویم و در این عرصه برنامه‌ها و طرح‌های جدی را در دستور کار قرارداده‌اند.  به‌عنوان نمونه ظرفیت انرژی تجدیدپذیر متصل به شبکه عربستان‌سعودی در سال‌۲۰۲۴ به میزان 4.1گیگاوات رسیده و قراراست این رقم تا سال‌۲۰۳۰ به 100‌گیگاوات برسد، درحالی‌که ظرفیت نیروگاه خورشیدی ما در ایران  یک‌ گیگاوات است. همچنین عربستان در بسیاری از معاهده‌های بین‌المللی مانند معاهده بین‌المللی اقلیمی شراکت فعال دارد؛ در واقع در دنیا سه کشور هستند که در فعالیت‌های این معاهده هیچ مشارکتی ندارند که یکی از آنها ایران است. عربستان قرار است که ۲۷۸‌میلیون‌تن انتشار کربن خود را کاهش دهد و این کاهش انتشار کربن از طریق همین روش‌های نوین تولید انرژی‌های تجدیدپذیر ممکن می‌شود.  همچنین این کشور یکی از بزرگترین پروژه‌های کاشت درخت در منطقه را اجر می‌کند.

ایده این پروژه متعلق به عربستان بوده و طبق آن قرار است ۵۰‌میلیارد اصله درخت در منطقه کاشته شود که از این میزان یک‌میلیارد اصله را خود بر عهده گرفته‌است. علاوه‌بر این یکی از های‌تک‌‌‌‌‌ترین پروژه‌هایی که عربستان الان درنظر دارد این است که با مشارکت شرکت اسپیس سولار انگلستان، انرژی خورشیدی را در فضا دریافت کنند. این کشور پروژه کارخانه لیتیوم و همینطور صدها پروژه دیگر بین‌المللی دیگر در حوزه‌های پتروشیمی، ورزشی، معماری و امثالهم را  هم با مشارکت شرکت‌های بزرگ در دستور کار خود قرار داده‌است.