می‌توانیم سیاستمداران را به اشتباه بیندازیم
درس‌های کرونا با کاوه مدنی؛ تفاوت مهم میان همبستگی و علیت
کاوه مدنی، متخصص محیط زیست و تحلیل سیستم‌ها در قسمت هفتم برنامه درس‌های کرونا درباره تفاوت میان همبستگی و علیت توضیح می‌دهد.
به باور او «همبستگی دو متغیر لزوما به معنی رابطه علی-معلولی آن دو متغیر نیست و توجه به این نکته بسیار ضروری است.»
یکی دیگر از درس‌هایی که بحران کرونا به ما می‌دهد اهمیت توجه به تفاوت میان همبستگی و علیت است.
با شیوع ویروس کرونا در گوشه‌وکنار جهان یکسری نظریات مطرح شد. نمونه‌اش اینکه کرونا تنها در یک محدوده جغرافیایی خاص عمل می‌کند. یا اینکه آب و هوا و دما بر عملکرد این ویروس تاثیرگذار است. یا اینکه برخی می‌گفتند با بالا رفتن دما این ویروس از کار خواهد افتاد.
عمدتا برای درک سیستم‌های پیرامون خودمان و روابط علی و معلولی حاکم بر آنها، به مشاهده و آمارها رجوع می‌کنیم.
با نگاه کردن به تغییرات متغیر A که همزمان شده با تغییرات متغیرB نتیجه می‌گیریم که این دو ممکن است با هم همبستگی و رابطه‌ای داشته باشند. اما آیا این همبستگی معنای علیت می‌دهد؟ اگر نتوانیم این علیت را درست تشریح کرده و توضیح بدهیم و بفهمیم در خیلی موارد دچار خطا می‌شویم.
وقتی گزاره علی و معلولی برای ما مطرح کرده و برای اثبات آن به مشاهدات همبستگی رجوع می‌کنند خوب است که چند پرسش را در ذهن خودمان مطرح کنیم. یکی پیدا کردن مثال‌های نغز در این زمینه است.
مثال‌های گمراه کننده
برای مثال با گذر زمان و مشاهده نحوه حرکت ویروس کرونا در جهان فهمیدیم که لزوما شرایط آب‌وهوای ربطی به نحوه علمکرد ویروس کرونا ندارد.
از این دسته مثال‌ها زیاد است. برای نمونه چند سال پیش گفته شده بود که افزایش خشکسالی در ایران ریشه در افزایش گناه و پدیده بدحجابی دارد. حالا دو سال می‌شود که سیل آمده و میزان بارندگی افزایش یافته، حالا باید این سوال را مطرح کرد که مشکلات پیشین برطرف شده که بارندگی افزایش یافته؟
یا نمونه دیگر اینکه بدترین اتفاق‌های جانی و مالی در تاریخ مدرن آمریکا درست زمانی رخ می‌دهد که در ایران نماز جمعه، راهپیمایی‌ها و گردهمایی‌ها تعطیل شده و دیگر شعار مرگ بر آمریکا گفته نمی‌شود. آیا می‌توان گفت اینکه شعار مرگ بر آمریکا داده نشده، این وضعیت در آمریکا ایجاد شده؟
یا اینکه برخی می‌گفتند فعالیت فعالان محیط زیستی و یا کاوه مدنی موجب بروز خشکسالی در ایران شده و حالا که یکی رفته و بقیه بازداشت شدند وضعیت بارش‌ها بهبود یافته است. خب اگر به کشورهای منطقه که با این مسائل درگیر نبودند هم نگاهی بیندازیم متوجه می‌شویم که سطح بارندگی در این کشورها نیز افزایش یافته است.
یا نمونه دیگر اینکه گفته می‌شود باروری ابرها توسط سپاه موجب بروز دچار سیل سال گذشته در ایران شد. آنهم در شرایطی که هنوز گزاره علمی استخراج و تولید باران از ابرها اثبات نشده است.
همبستگی‌های پیچیده
اما اثبات اشتباه بودن و چرند بودن برخی گزاره‌ها به همین سادگی نیست. چرا که گاهی اوقات این همبستگی‌ها می‌توانند دلایل دیگری داشته باشند و به شکل اتفاقی رخ نداده باشند.
برای نمونه در مورد خشک شدن دریاچه ارومیه هم با خشکسالی مواجه بودیم و هم سدسازی‌های زیاد موجب شده بود میزان آب وارد شده به دریاچه کم شود. در عین حالا بالا رفتن دما به افزایش تبخیر آب‌ها و کاهش سطح آب دریاچه همراه شده بود.
افزایش برداشت از آبهای زیرزمینی در کنار ساخت میانگذری در دریاچه ارومیه از دیگر دلایل بروز خشکلی در این دریاچه عنوان می‌شود.
عکس‌العمل ذهن ساده ساز
ذهن‌ساده‌ساز بدون توجه به این عوامل تنها سراغ یک علت می‌رود. برای نمونه در مورد خشکی دریاچه ارومیه گفته می‌شود احداث میانگذر دلیل اصلی بوده یا مسئولی که نمی‌خواهد مسئولیت بپذیرد خشکسالی را دلیل خشکی دریاچه عنوان می‌کند.
بدون تردید در ایجاد یک پدیده مجموعه‌ای از این همبستگی‌ها و عوامل تاثیرگذارند اما سختی کار آنجاست که بخواهیم سهم عوامل متفاوت را در وقوع یک رویداد تخمین بزنیم.
گاهی باید سراغ مشاهدات همبستگی برویم اما گاهی باید دنبال گزاره‌های دیگری رفت. برای نمونه ممکن است خیلی افراد مذهبی ریش بگذارند اما هر فردی که ریش داشته باشد را نمی‌توان در دسته‌بندی مذهبیون قرار داد. چرا که احتمال می رود فرد به خاطرمُدگرایی ریش گذاشته باشد یا اینکه به تیغ دسترسی نداشته باشد.
تنوع همبستگی‌ها
گاهی اوقات همبستگی‌های مختلفی وجود دارد. برای نمونه نمی‌شود صرفا به دلیل اینکه فردی سردرد دارد بگوییم او سرما خورده است.
گاهی شما هم هم آب‌ریزش بینی دارید و هم سردرد و نتیجه می‌گیرید سرما خورده‌اید. اما آب‌ریزش بینی می‌تواند به خاطر آلرژی شما باشد و سردرد به خاطر میگرن. اما خودتان به این جمع بندی می‌رسید که دچار سرماخوردگی هستید.
پس همه این نشانه‌ها متعلق به یک علت هستند نیز سوال دیگری است که باید از خودمان بپرسیم؟
گاهی داستان متفاوت است. ما متغیری را به عنوان عامل مطرح می‌کنیم که نقش تیر خلاص را داشته است.
برای نمونه در مساله افزایش قیمت بنزین در آبان ماه که به بروز تجمعات در ایران منجر شد. آیا می‌توان صرفا مساله افزایش قیمت بنزین را در این وضعیت دخیل دانست یا اینکه می‌توان ریشه‌ها و دلایل مختلفی را در ایجاد این وضعیت نارضایتی دخیل دانست.
وقتی مسائل را ساده‌سازی می‌کنیم آن شتاب دهنده‌ها را به عنوان عامل مطرح می‌کنیم.
می‌توانیم سیاستمداران را به اشتباه بیندازیم
با متغیرها و همبستگی‌هایی مواجهیم که بر اساس آن می‌توان یکسری روابط علی را مطرح کرد اما با گزاره‌هایی که درست می‌شوند گزاره‌های کافی نیستند.
برای نمونه پدیده گرمایش آب‌وهوایی مثال خوبی است. می‌دانیم که گرمایش می‌تواند سیل و آتش‌سوزی و جنگل زدایی را بدتر کند. اما آیا فقط گرمایش زمین است که عامل این مشکلات است.
اگر ذهن ما مساله را پیچیده‌تر ببیند و بخواهیم کمی به ابعاد مختلف آن فکر کنیم، آنوقت می‌فهمیم که همین گرمایش آب‌وهوایی خودش معلول توسعه ناپایدار است. توسعه ناپایداری که خودش می‌تواند عامل ورشکستگی آب، تخریب محیط زیست، از بین رفتن تنوع زیستی باشد و در عین حال می‌تواند جنگل خواری، بیابان‌زایی و آلودگی هوا را در جهان افزایش دهد.
حالا اگر مساله را زیادی ساده کنیم و فکر کنیم علت‌العلل گرمایش اب‌وهوایی است و با کاهش گاز گلخانه ای می‌توان مشکل را حل کرد فراموش می‌کنیم برای برطرف کردن این مشکلات باید به مشکلات اصلی بپدردازیم.
اگر گزاره‌هایی که درست می‌کنیم کافی و جامع نباشد آنوقت می‌توانیم سیاستگذاران را به اشتباه بیندازیم.
مثال دیگری که امیدوارم اشتباه تعبیر نشود مساله‌ای است درباره کرونا.
این روزها می‌شنویم که می‌گویند در برخی کشورها به دلیل حضور رهبران زن، کرونا بهتر مدیریت شده است. اما آیا واقعا این گزاره درست است؟ آیا نمی‌توان اینطور موضوع را جمع‌بندی کرد که رهبر زن در کشوری که سیاست برابر و دموکراتیک دارد، به قدرت رسیده است. این به معنای این نیست که رهبر زن می‌تواند یا نمی‌تواند بد عمل کند.
آیا اینکه تنها بگوییم جنسیت عامل اصلی پیروزی این کشور در مدیریت بحران کرونا بوده، فرصت طلبانه یا گمراه کننده به نظر نمی‌رسد؟
وظیفه ماست که درباره پیچیدگی‌ها بیشتر فکر کنیم
پیچیدگی‌ها فراوان است و همبستگی نباید به علیت تعبیر شود. اینها را توضیح دادیم تا در این درس جدید از بحران کرونا بیاموزیم که از این به بعد وقتی افراد می‌آیند و گزاره‌هایی را مطرح می‌کنند با دقت به آنها بندیشیم.
اینکه برخی می‌گویند اعتیاد داشتن و سیگار کشیدن می‌توانند به مقابله با ویروس کرونا کمک کند.
یا اینکه کشورهای آفریقایی دچار مشکل کرونا نمی‌شوند چرا که نور خورشید کافی دارند و رژیم غذایی‌شان با ما متفاوت است. یا اینکه گفته می‌شود کرونا بیشتر میان ایرانیان و ایتالیایی اثر کرده و اینکه ویروس برای ژنوم خاصی طراحی شده است.
برخی این گزاره‌ها و داستان‌ها ریشه در تئوری توطئه دارند و برخی دیگر ساده‌انگارانه هستند. اینها همگی می‌توانند گمراه کننده باشند. به همین خاطر این دیگر وظیفه ماست که بیشتر فکر کنیم و بفهمیم آنچه اطراف ما رخ می‌دهد تا چه اندازه پیچیده است و اگر اینقدر ساده بود که در همان ابتدا دانشمندان واکنش اولیه‌ای نشان می‌دادند. و گزاره‌های علمی را به سادگی برای شما توضیح می‌دادند.
