نیل: داستان یک رودخانه، سه کشور و یک سد که دنیا را نگران کرد
تا امروز خروجی اب از سد در همان حد قبل از احداث، باقی مانده است.
رودخانهای را تصور کنید که بیش از ۶۶۰۰ کیلومتر طول دارد، به بیش از بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در 5 کشور به صورت مستقیم و 6 کشور دیگر به طور غیرمستیم، توان ادامه زندگی بخشیده و از دوران فراعنه تا امروز، نماد حیات و قدرت بوده. رود نیل، طولانیترین رودخانه جهان، حالا در قلب یکی از پیچیدهترین تنشهای ژئوپلیتیکی قرن قرار گرفته: سد رنسانس بزرگ اتیوپی (GERD)، غولی بتنی که اتیوپی آن را «نماد استقلال و پیشرفت» میداند، اما مصر آن را «تهدیدی جدی برای بقایش» میخواند.
داستان از ارتفاعات سبز اتیوپی شروع میشود. آنجا، نیل آبی از دریاچه تانا سرچشمه میگیرد و با بارانهای موسمی سنگین، مثل شریانی پرخروش به سمت پایین سرازیر میشود. این شاخه، حدود ۷۰ تا ۸۵ درصد آب نیل را تأمین میکند؛ موتوری قدرتمند که سیلابهای فصلی و رسوبهای حاصلخیز را با خود میآورد. اما نیل تنها نیست. در خارطوم، پایتخت سودان، نوبت ورود دومین رود دوم به صحنه است: «نیل سفید»، رودی آرامتر و طولانیتر که از دریاچه ویکتوریا در قلب آفریقا میآید.
نیل سفید فقط ۱۵ تا ۳۰ درصد حجم آب را میآورد، اما نقشش حیاتی است: جریانش ثابت و پایدار است. در فصل خشک، وقتی نیل آبی تقریباً میخشکد، نیل سفید ۷۰ تا ۹۰ درصد آب رود را تأمین میکند (مثل یک ذخیره طبیعی که مصر و سودان را از تشنگی نجات میدهد). این دو رود، یکی پرخروش و فصلی، دیگری آرام و مداوم، در خارطوم به هم میرسند و «نیل بزرگ» را میسازند؛ رودی واحد که هزاران کیلومتر به شمال میرود تا در دلتای مصر، وارد دریای مدیترانه شود.
در سال ۲۰۱۱، اتیوپی تصمیم گرفت روی نیل آبی، درست نزدیک مرز سودان، غولی بتنی بسازد؛ سد رنسانس بزرگ، با ظرفیت ذخیره ۷۴ میلیارد متر مکعب آب (معادل بیش از یک سال جریان کامل نیل). این سد، بزرگترین نیروگاه هیدروالکتریک آفریقا بود و قرار بود برق ارزان برای ۶۵ میلیون اتیوپیایی که هنوز به برق دسترسی ندارند بیاورد و کشور را به صادرکننده انرژی تبدیل کند.
ساخت آن با پول داخلی و اوراق قرضه تأمین شد. با شروع عملیات ساختمانی سد رنسانس (GERD) به مرور تبدیل شد به نمادی از «غرور ملی» برای اهالی کشور اتیوپی اما از آن طرف مصریها احساس خطر فوری کردند تا جایی که شایعاتی مبنی بر حمله جنگندههای نیروی هواییی مصر که کلکسیونی پرزرق و برق از ساختههای آمریکایی، اروپایی و شرقی است به این سد بر سر زبانها افتاد.
مصر، کشوری که ۹۷ درصد آب شیرینش از نیل میآید و بیش از ۱۰۰ میلیون جمعیت دارد، میترسید با ساخت این سد، آبش را بدزدند. سالها مذاکره، تهدید، میانجیگری آمریکا و اتحادیه آفریقا، همه بینتیجه ماند. مصر حتی از «جنگ آب» سخن به میان آوردو گزینه نظامی را روی میز گذاشت. نفس در سینه دنیا حبس شده بود: «آیا قرن ۲۱ شاهد اولین جنگ بر سر آب خواهد بود؟»
بالاخره در سپتامبر ۲۰۲۵، ساخت سد GERD به اتمام رسیدو مخزنش پر شد. در اتیوپی جشن ملی گرفتند اما مصر به شورای امنیت شکایت کرد. با این حال، آنچه اتفاق افتاد نه جنگ بود و نه خشکسالی فاجعهبار. تا دسامبر ۲۰۲۵، هیچ روستایی در حاشیه نیل مصر خشک نشده. مزارع کشاورزان دلتای نیل هنوز سبز است و آب برای آشامیدن و آبیاری، فراوان. حتی در پاییز، رهاسازی ناگهانی آب از سد رنسانس اتیوپی باعث وقوع سیلابهای موقت در شمال مصر شد؛ مشکلی درست برعکس پیشبینیها. جریان متوسط سالانه نیل (حدود ۸۴-۸۸ میلیارد متر مکعب) تغییر عمدهای نکرده، به دلیل اینکه سد GERD از اساس به عنوان یک سد هیدروالکتریک ساخته شد که آب را مصرف نمیکند؛ فقط ذخیره و تنظیم میکند. تبخیر هم، مانند بقیه سدها، کمی از آب مخزن بزرگ کمی آب را کم میکند (بین یک تا پنج درصد در بلندمدت)، اما در شرایط عادی، جریان را پایدارتر هم کرده است.
بین مصر و اتیوپی جنگی بر سر احداث سد رنسانس (GERD) روی نیل رخ نداد. یکی از مهمترین دلایلش این بود: هزینه حمله به سد که میتوانست سیل فاجعهباری در سودان و مصر ایجاد کند، بیش از حد بالا بود. هزینه جنگ یک طرف، خالی شدن زرادخانه طرفین هم یک طرف. مهمتر از همه، سیل و حشتناکی بود که با تخریب کامل سد رخ میداد و دقیقا مشخص نبود چه مساحتی از مصر و اتیوبی یا حتی اریتره ویران شده و زیر آب مخزن این سد، برای همیشه، دفن میشدند.
حالا هر دو کشور (مصر بیشتر) روی مدیریت داخلی آب، تصفیه فاضلاب و نمکزدایی سرمایهگذاری میکنند، اتیوپی تبدیل به صادرکننده برق شده و سودان هم از کنترل سیلاب سود میبرد. البته هنوز تنش وجود دارد، چون مذاکرات از طرف مصریها رها شده و آینده هم با تغییرات اقلیمی غیرقابل پیشبینی در راه است. اگر خشکسالی طولانی بیاید، بدون توافق سهجانبه، هر سه کشور بازنده خواهند بود.
نیل، این رود ابدی، همچنان جریان دارد. داستانش نه با «انفجار» بلکه با یک «تعادل، اگرچه شکننده» ادامه پیدا کرده است. یادآور اینکه در دنیای امروز، آب بیش از نفت میتواند سرنوشت ملتها را رقم بزند.
