نیوزویک: با تضعیف ایران داعش دوباره جان میگیرد
نویسنده: تام اوکانر، معاون دبیر امنیت ملی و سیاست خارجی نیوزویک
ترجمه و خلاصهنویسی: فاطمه لطفی
نشریه نیوزویک نوشت: پس از اعلام آتشبس دونالد ترامپ، در جنگ بین ایران و اسرائیل یکی دیگر از دشمنان اصلی تهران در کمین نشسته است.
گروه دولت اسلامی داعش هم در شرق و هم در غرب ایران فعالیت میکند و عملیات خود را در داخل جمهوری اسلامی افزایش داده، درست اوایل این ماه، قبل از اینکه آغاز جنگ اسرائیل و ایران، مقامات ایرانی از دستگیری ۱۳ عضو مظنون داعش و اعدام ۹ عضو مظنون خبر دادند.
اکنون، در حالی که نیروهای امنیتی ایران با جدیترین چالش خود تا به امروز روبرو شدهاند، داعش که مشهور به ایجاد هرج و مرج هستند، خود را با فرصت بزرگی روبرو میبیند.
و با توجه به وعدههای صلح ترامپ همراه با تهدیدهای برای تغییر رژیم، یکی از ژنرالهای ارشد سابق آمریکا معتقد است که پیامدهای احتمالی فروپاشی جمهوری اسلامی چیزی است که باید به آن پرداخته شود.
جوزف ووتل، ژنرال بازنشسته چهار ستاره ارتش که از مارس ۲۰۱۶ تا مارس ۲۰۱۹ به عنوان رئیس فرماندهی مرکزی ایالات متحده (CENTCOM) خدمت میکرد، گروههای شبهنظامی مانند داعش و القاعده را «ماهیتاً فرصتطلب» توصیف کرده و به نیوزویک توضیح داده که چگونه «آنها اغلب از خلأهای ایجاد شده به دلیل فقدان حکومت، محرومیت از حقوق، بیکاری، فقدان فرصت و نابرابری اجتماعی و اقتصادی برای گسترش نفوذ در میان جمعیتهای آسیبپذیر سوءاستفاده میکنند.»
وی افزود: «اینکه آنها چقدر میتوانند در ایران این کار را با موفقیت انجام دهند، موضوعی است که باید زیر نظر داشت. دولت هنوز جمعیت را کنترل میکند، اما کاهش کنترل در درازمدت فضای عملیاتی را برای آنها فراهم میکند، یا برای جذب جمعیت یا برای استفاده بیشتر از منطقه به عنوان پناهگاهی برای برنامهریزی و عملیات خود.»
به نوشته نیوزویک، تاریخ داعش ارتباط نزدیکی با عملیات نظامی ایالات متحده در خاورمیانه دارد. این گروه افراطی ریشه در القاعده عراق دارد که پس از حمله آمریکا به این کشور شورش خشونتآمیزی را علیه نیروهای آمریکایی و شبهنظامیان شیعه رقیب آغاز کرد.
رقابت واشنگتن و تهران به دههها پیش برمیگردد، اما هنگامی که داعش برای اولین بار در سال ۲۰۱۴ ظهور کرد، هر دو برای جلوگیری از پیشرویهای برقآسای این گروه در سراسر عراق و سوریه باهم مشارکت داشتند.
ایالات متحده ائتلافی بینالمللی از متحدان و شرکا را تشکیل داد که از نیروهای دوست در میدان حمایت میکرد. ایران نیز با مشاوران نظامی، از جمله شهید قاسم سلیمانی، وارد عمل شد، اما تلاشهای تهران عمدتاً توسط شبهنظامیان متحد از سراسر منطقه به سرانجام رسید که بسیاری از آنها نیز به دامن زدن به تنشهای فرقهای متهم شدهاند.
امروزه محور مقاومت در وضعیت نابسامانی قرار دارد و از پس از حمله اکتبر 2023 که منجر به جنگ ادامهدار با اسرائیل در نوار غزه شد، ضربات شدیدی را در رویارویی با اسرائیل متحمل شده است.
با توجه به محدود شدن قابلیتهای این گروهها به دلیل حملات مستقیم اسرائیل و نیز حمله آمریکا به تهران، برخی از تحلیلگران از ظهور مجدد تنشهای فرقهای و فعالیتهای جهادی مشابه آنچه که هنگام خروج نیروهای آمریکایی از عراق در سال ۲۰۱۱ رخ داد، بیم دارند.
کامران بخاری، مدیر ارشد موسسه استراتژی و سیاست خطوط جدید در واشنگتن دی سی، به نیوزویک گفت: «طبیعت از خل بیزار است. اگر دولت ایران ضعیف شود و توانایی آن برای حفظ امنیت داخلی کاهش یابد، این امر فرصتهایی را برای داعش ایجاد میکند.»
در حالی که جنگ ایران علیه داعش در دهه گذشته عمدتاً بر تهدیدات ناشی از عراق و سوریه متمرکز بوده است، افول این گروه در این دو کشور با تجدید حیات مداوم در افغانستان، که از شرق با ایران هممرز است، همراه بوده است.
در اینجا، «ولایت خراسان» خودخوانده این گروه موفق شد در بحبوحه جنگ طولانی بین دولت افغانستان تحت حمایت ایالات متحده و طالبان، جای پایی کوچک اما بسیار فعال برای خود ایجاد کند. همزمان با آماده شدن ایالات متحده برای خروج از افغانستان در سال ۲۰۲۱، مقامات پنتاگون حتی همکاری محدودی را با طالبان، دشمن اصلی ۲۰ ساله «جنگ علیه تروریسم»، برای مبارزه با ولایت خراسان مطرح کردند.
دولت طالبان افغانستان متعهد شده که حضور داعش را در این کشور ریشه کن کند. با این حال، این گروه موفق شده حضور فرامرزی خود را حفظ کند و حملاتی را در ایران، پاکستان و بسیار فراتر از آن انجام دهد.
تنها دو ماه پس از آنکه ولایت خراسان در حمله تاریخی به مراسم یادبود سلیمانی در ایران در ژانویه ۲۰۲۴ بیش از ۱۰۰ نفر را شهید کرد، این گروه به قلب دشمن دیگری در هزاران مایل دورتر حمله کرد و حدود ۱۴۵ نفر را در کنسرتی که در یک تالار شهر در خارج از مسکو برگزار میشد، کشت.
مظنونین به عنوان اتباع تاجیکستان شناسایی شدند. تخمین زده میشود که حداقل صدها نفر در سراسر منطقه آسیای مرکزی هممرز با چین، ایران و روسیه در سالهای اخیر به داعش پیوستهاند و این امر باعث ایجاد یک بحران امنیتی بالقوه برای هر سه قدرت شده است.
در ایران، این مشکل با حضور جنبشهای جداییطلب قومی در میان جوامع غیرفارس قابل توجه، از جمله اعراب، آذریها، بلوچها و کردها، تشدید شده است. گروههای بلوچ و کرد به ویژه فعال بودهاند و مقامات ایرانی نیروهایی را در میان آنها به داعش پیوند دادهاند.
کالین کلارک، محقق ارشد مرکز سوفان که قانونگذاران و مدارس نظامی را در مورد مسائل ضد تروریسم توجیه کرده، به نیوزویک گفته: داعش میتواند با گروههای جداییطلب برای انجام عملیات مشترک یا صرفاً تبادل سلاح، دانش فنی یا سایر تاکتیکها، تکنیکها و رویهها همکاری کند.
او افزود: «داعش خراسان ممکن است بوی خون را حس کند و با همکاری عناصر ضد ایرانی برای حمله به سپاه، بسیج یا سایر عناصر نیروهای امنیتی ایران، اوضاع را بدتر کند.»
کلارک بر این باور است که چنین عملیاتی «به دلیل دستور کار فرقهای سرسختانهاش که به جذب نیرو کمک میکند، برای داعش خراسان نیز جذاب خواهد بود.»
اندرو بورن، افسر اطلاعاتی سابق دفتر مدیر اطلاعات ملی ایالات متحده که اکنون به عنوان مدیر اجرایی امنیت جهانی در شرکت خصوصی اطلاعات تهدید فلشپوینت کار میکند، نیز پتانسیل رشد داعش و گروههای وابسته به آن را در پی تضعیف دستگاه امنیتی ایران ممکن میداند.
بورن به نیوزویک گفته: «اگر دولت ایران به دلیل جنگ فعلی با اسرائیل به طور قابل توجهی تضعیف شود، این امکان وجود دارد که منابع امنیتی داخلی و اطلاعاتی داخلی ایران برای مقابله با تهدیدات خارجی تغییر کاربری دهند.»
او گفته: «چنین وضعیتی ممکن است لحظهای فرصتطلبانه برای داعش خراسان باشد تا یک کمپین تروریستی علیه حکومت شیعهای که آنها را دشمن خود میدانند، تشدید کند. این سناریو میتواند تنشهای قومی و فرقهای موجود را تشدید کند، گروههای مسلح محلی را جسورتر کند و اختلافات بیشتری را دامن بزند.»
با این حال، حتی با تمرکز داعش خراسان بر بهرهبرداری از شکافهای درون کشورهای بیثبات، ایران چشمانداز منحصر به فردی دارد.
نیوزویک تاکید دارد حتی منتقدان جمهوری اسلامی نیز اغلب در مواجهه با تهدیدات خارجی و جنبشهای جداییطلبانه، پشت سر دولت مرکزی صفآرایی میکنند.
بورن با اشاره به اینکه چگونه اکثر گروههای مخالف دولت ایران «تا حدودی ماهیت سکولار دارند اما کاملا با ایدئولوژی سلفی سنی داعش متفاوت هستند»، میگوید که «عنصر گمشده» برای جهادیها «با مخالفان ایرانی داخلی همچنان یک آرمان مشترک خواهد بود.»
در حالی که دشمنان داعش زیاد و متحدان آن کم هستند، شبهنظامیان و حامیان آنها به طور خاص نسبت به ایران ابراز انزجار کردهاند. جمهوری اسلامی میزبان بزرگترین جمعیت مسلمانان شیعه در جهان است.
داعش در جدیدترین درگیری که خاورمیانه را تا مغز استخوان لرزانده، و این گروه آن را در آخرین شماره مجله النباء خود که روز پنجشنبه منتشر شد، جنگ بین «دولت پارس و دولت یهودیان» نامید، تا حد زیادی بیطرف مانده است.
در مقاله النباء آمده است: «در طول تاریخ، وقوع جنگها بین صفوف باطل به نفع حق بوده است. مسلمانان از این امر آگاه بودند و از آن شادمان و دلگرم میشدند.»
این مقاله در ادامه به تجلیل از شهادت رهبران نظامی ایران توسط اسرائیل پرداخت و تأکید کرد که «حتی اگر ایران هزاران یهودی را بکشد، این موضوع ایران را به دوست یا متحد مسلمانان تبدیل نمیکند، زیرا این یک دولت کافر رافضی است که علیه ما جنگ میکند، خون ما را لکهدار میکند و با اصحاب پیامبر ما، که خداوند او را رحمت کند و به او صلح عطا کند، دشمن است.»
چنین زبانی که به دنبال بهرهبرداری از درگیری و ناآرامی جهانی است، منعکس کننده پیام گروه داعش است در زمان وقوع جنگ روسیه و اوکراین.
لوکاس وبر، تحلیلگر ارشد اطلاعات تهدید در Tech Against Terrorism، به نیوزویک گفته: «داعش خراسان پیش از حمله به مسکو، تفسیرهای زیادی در مورد جنگ روسیه در اوکراین منتشر کرد و روندهای مشابهی در مورد درگیری اسرائیل و ایران نیز در حال وقوع است. تبلیغات این گروه پس از حملات ۷ اکتبر ۲۰۲۳ به شدت بر درگیریهای منطقهای متمرکز شده است.»
این الگو همچنین با تلاشهای داعش برای بهرهبرداری از نارضایتیها در مورد اختلاف کشمیر بین هند و پاکستان، شورشهای طولانی در جمهوریهای ناآرام قفقاز روسیه و جداییطلبی اویغورها در استان سین کیانگ در شمال غربی چین تکرار شده است.
وبر استدلال میکند که تاکنون، داعش خراسان «در تحلیل و بهرهبرداری از تنشهای ژئوپلیتیکی برای پیشبرد اهداف خود مهارت داشته» و بارها «به صورت استراتژیک خود را در درگیریهای منطقهای وارد کرده و از اصطکاک بین قدرتهای ژئوپلیتیکی بزرگتر برای گسترش نفوذ و دامنه عملیاتی خود استفاده کرده است.»
وی افزود: «با انجام این کار، داعش خراسان تلاش میکند تا خود را به عنوان یک بازیگر مهم در چارچوب گستردهتر دولت اسلامی، قرار دهد.»
این تحولات در حالی رخ میدهد که داعش خراسان به طور فزایندهای غرب را هدف قرار داده و سازمانهای امنیتی را به تکاپو انداخته تا تهدیدها را، به ویژه در رویدادهای مهم، رهگیری کنند.
با این حال، این گروه برای تغذیه این ماشین جنگی، همچنان به ایجاد پایگاههایی در کشورهایی مانند ایران که از قبل درگیر نزاع بودهاند، متکی است.
وبر میگوید: «داعش خراسان تلاش میکند تا شکافهای امنیتی را در کشورهایی که درگیر جنگ هستند، پیدا کرده و از آنها بهرهبرداری کند. این کاستیهای امنیتی اغلب زمانی ایجاد میشوند که کشورها در تنگنا قرار میگیرند و با شورشهای متعدد یا تنشهای ژئوپلیتیکی دست و پنجه نرم میکنند و منجر به تضعیف قابلیتهای نظارتی و واکنشی میشوند.»
وی افزود: «داعش خراسان این آسیبپذیریها را شناسایی و از آنها برای انجام عملیات، جذب اعضا و افزایش حضور خود استفاده میکند. داعش خراسان به دنبال افزایش بیثباتی و هرج و مرج است و مبارزه موثر با فعالیتهای افراطی را برای کشورهای آسیبدیده دشوارتر میکند.»
کریستوفر کاستا، استاد مرکز مطالعات امنیتی دانشگاه جورج تاون که پیش از این به عنوان دستیار ویژه رئیس جمهور و مدیر ارشد مبارزه با تروریسم در شورای امنیت ملی کاخ سفید خدمت میکرد، هشدار داد که احتمالا پس از شکستهای ایران، شاهد ظهور مجدد داعش در منطقه وسیعتر، از افغانستان تا سوریه، خواهیم بود و ایالات متحده همچنان هدف اصلی خواهد بود.
کاستا به نیوزویک گفته: داعش خراسان شاید کشندهترین گروه وابسته به داعش و به طرز خطرناکی فرصتطلب باشد. من نگران تلاش داعش برای بیثبات کردن سوریه هستم، همانطور که آخر هفته گذشته در حمله به کلیسای ارتدکس در دمشق دیدیم، و معتقدم که داعش خراسان به دنبال حملات مستقیم علیه منافع ایران خواهد بود.
او گفت: در هر دو مورد، مسئله انتقامجویی و جلب توجه رسانهها است. البته، داعش خراسان در صورت امکان، رویای حمله به منافع ایالات متحده را در سر میپروراند.
