چگونه طالبان کنترل معادن افغانستان را در دست گرفت
صدور صدها مجوز برای استخراج طلا، سنگ‌های قیمتی و کانی‌ها
افغانستان برای معدن‌کاران همیشه یک سرزمین افسانه‌ای بوده است. کشوری کوهستانی دارای حدود یک تریلیون دلار مواد معدنی متنوع که دهه‌ها جنگ آن را از دسترس معدن‌کاران خارج کرده بود.
از سال 2021، زمانی که دولت طالبان پس از خروج نیروهای آمریکایی قدرت را به دست گرفت، حکومت جدید افغانستان بیش از 200 معامله معدنی به ارزش میلیاردها دلار منعقد کرده که قراردادهای پردرآمدی هستند برای استخراج طلا، جواهرات و مواد معدنی مانند کرومیت که در تولید فولاد استفاده می‌شود. این قراردادها برای کارگران محلی، مشاغل زیادی ایجاد کرده و پای سرمایه‌گذارانی از چین، ایران و دیگر کشورها را به افغانستان باز کرده است.
بررسی تصاویر جدید ماهواره‌ای مشخص کرده برخی از معادن در ابعاد کوچک هم وجود دارند که به تازگی حفاری آنها شروع شده و سرمایه‌گذاران آنها در حال استخراج و برداشت هستند. این تصاویر همچنین جاده‌هایی را کوهستان‌های این کشور نشان می‌دهد که تا قبل از سال 2021 اثری از آنها به چشم نمی‌خورد. این جاده‌ها برای ماشین‌های راهسازی و استخراج محصولات معادن ساخته شده‌اند. نسل جدید معادن، علاوه بر سوددهی و ایجاد شغل، باعث راهسازی بین معادن تا شهرها نیز شده است.
طالبان پس از کسب قدرت، با سرعت به جلو حرکت کردند. نرخ انعقاد قراردادها در سه سال ابتدایی قدرت گرفتنشان تقریبا دو برابر شده است. رحیم‌الله سمندر، مدیرعامل سابق اتاق بازرگانی و معادن افغانستان، به یاد دارد که راهروهای وزارت معادن پر از معدن‌کاران و در دست تک تکشان فرم‌های پر شده برای استخراج از معادن بود. از جمله افرادی از داخل خود طالبان. این گروه نیز با درک ارزش معادن، در تلاش برای حفظ کنترل نگ‌های گرانقیمت و فلزات مهم صنعتی بود.
اما مشکل بزرگی در این بین وجود داشت. بین اشخاصی که علاقه به کار معدن داشتند، کمتر کسی سابقه و تجربه کار صنعتی در مقیاس بزرگ را داشت. سابقه اکثرشان، یافتن سنگ‌های قیمتی کوچک در معادن باقیمانده از قدیم یا در حال ریزش بود. سمندر می‌گوید: «فرماندهان کوچک و بزرگ طالبان به دفتر من می‌آمدند و می‌پرسیدند چطور می‌توانم مجوز یک معدن بگیرم؟» از آنها می‌پرسیدم: «آیا تجربه‌ای در این کار دارید؟» می‌گفتند: «خیر» می‌پرسیدم: «شریک چطور؟» می‌گفتند: «ندارم». باز سوال می‌کردم: «حداقل برای شروع، پول که دارید؟» جواب می‌دادند: «نه، پول هم نداریم».
در گزارش تحقیقی فاینشنال تایمز از بین ۱۲۸ معدنی که مورد بررسی قرار گرفتند، ۸۸ معدن نشانه‌هایی از توسعه یا گسترش نشان دادند.
بسیاری از معادن در مراحل ابتدایی توسعه قرار دارند، اما ابتکار طالبان به برخی نتایج منجر شده است. براساس اطلاعات بانک جهانی در آوریل و مه 2024، درآمد داخلی افغانستان با حراج معادن و منابعی همچون نفت، زمرد و نفریت (نوعی یشم که مورد علاقه چینی‌هاست) 22 درصد افزایش یافته است.
اگر طالبان بتواند بخش معدنی افغانستان را راه‌اندازی کند، موفق خواهند شد در حوزه‌ای که دو دهه اقدامات غربی‌ها ناموفق بوده، موفق شوند.
استخراج معادن می‌تواند به طالبان کمک کند تا دوستان جدیدی پیدا کنند، زیرا قدرت‌های خارجی مانند چین، روسیه و ایران به پر کردن خلاء ائتلاف غربی‌ها پرداخته و از ثروت معدنی افغانستان بهره می‌برند. پول حاصل از قراردادها و سود معادن همچنین مایه نجات کشوری خواهد بود که یک چهارم از جمعیت 40 میلیونی آن مواجه با خطر قحطی هستند.
اما تمام موارد مربوط به معادن، سودآور نیستند و موانع بزرگی نیز در این راه وجود دارند. معدن‌کاران باید در اقتصاد بحرانی افغانستان، تحریم‌های بین‌المللی و یک رژیم که به دلیل سیاست‌های خشک و سرکوبگرانه‌اش مطرود غربی‌هاست راه خود را بپیمایند ضمن اینکه متضرر هم نشوند.
سهیل شاهین، رئیس دفتر سیاسی طالبان در دوحه قطر گفت: «هنگامی که مردم افغانستان در برابر فقر و بیکاری قرار دارند، لازم است که از منابع طبیعی خود بهره ببریم. ما از هرگونه سرمایه‌گذاری کشورهای خارجی در بخش معدنی استقبال می‌کنیم.»
از مهم‌ترین اولویت‌های طالبان، یکی این بود که کنترل بازار نفریت ر که یک سنگ قیمتی است که از هزاران سال قبل در زیورآلات و تزئینات چینی استفاده می‌شود در دست بگیرد. فروش این سنگ توسط فرماندهان گروه‌های مختلف مسلح انجام می‌شود. استخراج آن در مرز پاکستان با افغانستان انجام می‌شود و از آنجا به چین قاچاق می‌شود. پس از بستن قراردادهای مختلف استخراج نفریت، اکنون قسمتی از این کار به صورت قانونی و با پرداخت مالیات صورت می‌گیرد.
براساس برآورد کارشناسان در طول جنگ، اکثر معادن افغانستان غیرقانونی اداره می‌شدند. اغلب معادن تحت نظارت مقامات نظامی طالبان بودند که از آن برای تأمین عملیات‌هایشان علیه نیروهای غربی استفاده می‌شد.
پس از خروج ناگهانی نیروهای غربی و کنار زدن رقبای محلی، طالبان بستن قراردادهایی در مقیاس کوچک باکارآفرینان افغان برای استخراج نفریت را شروع کردند که حدود یک سوم قراردادهای استخراج تاکنون اعلام شده را تشکیل می‌دهد. برای کنترل این صنعت و پول حاصل از این تجارت، آنها مالیات‌ها را افزایش دادند و افراد کمتر فاسد را برای نظارت بر جاده‌ها و مرزها به کار گرفتند.
منصور احمدزی، شریک افغان یک معدن نفریت در ننگرهار که سنگ‌های او توسط واسطه‌ها به چین فروخته می‌شود، گفت: «قبل از این باورکردنی نبود. مشکلات اداری زیادی وجود داشت و فساد همه جا را برداشته بود. خروج غربي‌ها یک فرصت طلایی بود تا سرمایه‌گذاران جلو بیایند و استخراج معادن رونق بگیرد.»
رژیم حاکم بر افغانستان برای برای افزایش رونق در کار معادن به روش‌های خلاقانه‌ای روی آورده که یکی از آنها تهاتر است. شیرباز کامین‌زاده، موسس شرکتی به نام «سرمایه‌گذاری افغان» که در سال 2022 تحت حکومت طالبان تاسیس شد، گفت که حکومت فعلی به جای پول یک پروژه ناقص انتقال برق، به او یک بلوک معدنی برای استخراج داد.
او که حقوق استخراج معادنی از قبیل مرمر، سرب و روی را دارد می‌گوید: «امروزه می‌توانیم به راحتی و بدون مزاحمت کار کنیم. نگران ربوده شدن خودمان یا کارگرانمان نیز نیستیم. اگر قبل از این 10 تن استخراج می‌کردیم، اکنون می‌توانیم روزی 100 تن استخراج کنیم.»
اما طالبان که از فرار کارشناسان پس از خروج غربی‌ها متضرر شده بودند، برای تسریع در کسب درآمد، برخی مسیرها را کوتاه‌تر کردند؛ به این صورت که برخی آزمایش‌های فنی، مالی و زیست‌محیطی برای بخش معدنی مدرن را نادیده گرفتند زیرا نیاز شدیدی به پول حاصل از معادن داشتند. این موضوع باعث شد برخی از دارندگان مجوزهای حفاری و استخراج متوجه شوند حقوق و عوارضی بیش از حد معمول برای معدنشان پرداخت می‌کنند. همین امر باعث برگشت آنها به وزارت معادن برای مذاکره مجدد بر سر مقدار و چگونگی پرداخت عوارض زیست‌محیطی و مالیات شد.
دیوید چمبرز، بنیان‌گذار یک موسسه غیرانتفاعی که مشغول آموزش‌های فنی به دولت‌های محلی و برخی گروه‌هاست گفت: «افغانستان امروزه به دنبال تلاش برای حداکثر کردن درآمد است. آنها حتی به افزایش درآمد هم بسنده نکرده و به دنبال دریافت سریع آن هستند. به همین دلیل ممکن است برخی قوانین و پروتکل‌ها را نادیده بگیرند. کار ما این است که آموزش‌های لازم ایمنی و فنی را بدهیم. پس از آن، دیگر به خودشان مربوط خواهد بود.»
باوجود صدور تمام این مجوزها و راه‌اندازی معادن، اقتصاد افغانستان از سال 2020 تاکنون 30 درصد کوچک‌تر شده و همچنان در حال کوچک‌تر شدن است. نبود دسترسی واقعی به سیستم بانکداری جهانی این قضیه را هر روز بدتر از قبل می‌کند.
درآمد کار در معدن اغلب تنها چیزی است که اقشار محلی را از فقر جدا می‌کند، اما هزینه سنگینی به جامعه تحمیل می‌کند. این معادن، منابع نه‌چندان زیاد آب را مصرف می‌کنند و به خاطر کار کودکان در آنها معروف هستند. یک گزارش تحقیقی از فاینشنال تایمز در سال 2022 مشخص کرد کرد کودکان هشت ساله به عنوان کارگر در یک معدن زغالسنگ در شمال افغانستان کار می‌کردند؛ بدون ماشین‌آلات صنعتی یا تجهیزات ایمنی.
از سال گذشته طالبان در صدور مجوز معادن جسارت بیشتری به خرج می‌دهند. از آگوست 2023 به بعد، آنها حداقل 15 مزایده معدنی عظیم با ارزش بیش از 6.5 میلیارد دلار برگزار کرده‌اند. برنده بسیاری از این مزایده‌ها سرمایه‌گذاران خارجی بوده‌اند. حداقل برنده 4 مزایده شرکت‌های چینی بوده‌اند. برنده یکی از بزرگ‌ترین مزایده‌ها «شرکت معدنی و فرآوری چین-افغانستان داوونلونگ زرن» یک هولدینگ مشترک استخراج طلا در «تخار» استانی است که به تاجیکستان در شمال افغانستان منتهی می‌شود.
تصویربرداری ماهواره‌ای از محل این معدن مشخص‌کننده تغییرات سریع از جمله خطوط مشخص‌شده توسط بیل‌های مکانیکی و چاله‌های تحقیقاتی است که ریچارد بریتن، مدیر عامل شرکت ژئومکانیکی «السیس» می‌گوید نشانه‌های کار یک شرکت معدنی است، نه معدن‌کاوی صنعتی. شراکت چینی‌ها و افغان‌ها باعث شده آنها برای استخدام هر تخصصی در این معدن آگهی بدهند؛ از مهندس تا مترجم.
این کار بیانگر این موضوع است که اگرچه احتمالاً این معدن در مرحله اکتشاف زودرس است، اما ظرفیت تبدیل شدن به یک معدن مهم را دارد، براساس گفته‌های بریتن: «وقتی تراکم پدهای حفاری تا این حد است، معلوم است آنها خیلی جدی به فکر استخراج طلا هستند.»
طالبان برای رهایی از انزوای جهانی ناچارند تا حد زیادی به چین اعتماد کنند. پکن هم سال گذشته اعلام کرد قصد دارد برنامه راه‌اندازی مسیر کمربندی خود را به افغانستان گسترش دهد. ضمن اینکه اولین سفیر رسمی خود را نیز به این کشور اعزام خواهد کرد.
وزارت امور خارجه چین بارها اعلام کرده که افغانستان برای چین یک شریک تجاری مهم است. این وزارتخانه همچنین گفته «ما از شرکت‌های چینی دعوت می‌کنیم تا در افغانستان سرمایه‌گذاری کنند و کسب و کار خود را شروع کنند. دولت چین از افغانستان برای استخراج و استفاده کامل از دارایی‌های طبیعی خود در زمینه منابع معدنی حمایت می‌کند.» به نظر می‌رسد چین، باتوجه به نزدیکی مرزش با افغانستان، نگاهی بلندمدت به این کشور و منابع تقریبا دست‌نخورده‌اش دارد.
طالبان همچنین ذخایر سنگ‌آهن غوریان، یک معدن غنی فلزی در مرز ایران را در مزایده به شرکت‌های افغان، ترک و ایرانی فروخته‌اند. اگرچه تصویربرداری ماهواره‌ای تاکنون نشانه‌ای از تلاش برای توسعه این معدن نشان نداده است.
بسیاری از تحلیلگران شک دارند که طالبان قادر به مدیریت بخش رقابتی معادن در سطح بین‌المللی و نظارت بر این زمینه باشد. البته آنها سال گذشته ناظران را با اعلام این خبر که یک شرکت بریتانیایی به نام GBM جزو شرکت‌هایی است که در توسعه معدن معدن آهن غوریان دست دارد، شگفت‌زده کردند.
نگاه شرکت‌های بزرگ معدن‌کاوی و استخراج جهانی همراه با لیست بلندی از چالش‌های باقیمانده از زمان جنگ نیروهای ائتلاف با طالبان است. از زیرساخت‌های نداشته یا نیمه‌کاره تا تحریم‌های آمریکا علیه طالبان. اگرچه وزارت خزانه‌داری آمریکا استثناهایی برای برخی معاملات تجاری در نظر گرفته اما تحلیلگران می‌گویند تعداد اندکی از بانک‌ها خطر معامله با رژیم طالبان را به جان می‌خرند.
در حالی‌که شرکت‌های چینی و برخی کشورهای همسایه خواستار اخذ حقوق معدنی بلندمدت در افغانستان هستند، بانک‌ها هنوز رغبتی به شروع سرمایه‌گذاری در این کشور ندارند.
با این حال معدن‌کاران جدید افغانستان هم انگیزه دارند و هم اراده. احمدزی، دارنده یکی از معادن سنگ‌های قیمتی گفت به تازگی نمونه‌ای از نفریت با کیفیتی بالاتر از شمال شرقی این کشور پیدا کرده و امیدوار به گسترش آن معدن است. او گفت: «اگر امروز شروع به استخراج نکنیم، پس چه زمانی باید این کار را انجام داد؟»
