ژئوپلیتیک خط لوله ترانس خزر و منافع و امنیت ایران
جعفر خاشع | کارشناس بنیاد مطالعات قفقاز
با توجه به امضای کنوانسیون حقوقی دریای خزر بحث احداث خط لوله ترانس‌خزر در محافل غربی بسیار جدی شده است. مولفه‌های ژئوپلیتیک موثر بر رویکرد هر یک از کنشگران منطقه‌ای و بین‌المللی، پیوست‌های نظامی و استراتژیک اجرای این پروژه تاثیر مستقیم و بلافصل بر منافع و امنیت ملی ایران دارد. بر این اساس سعی شده طرح مرحله‌ای آمریکا برای اجرای پروژه ترانس خزر، فاکتورهای ژئوپلیتیک موثر بر خط لوله ترانس خزر، تفسیر کشورهای غربی به‌ویژه اتاق فکرهای آمریکایی از کنوانسیون حقوقی دریای خزر و فاکتورهای ژئوپلیتیک خط لوله ترانس خزر برای آمریکا و دوستان منطقه‌ای‌اش و تبعات منفی آن برای ایران بررسی و تحلیل شود.
مقدمه
خط لوله ترانس‌خزر منابع گازی ترکمنستان و قزاقستان را از طریق بستر دریای خزر به خاک جمهوری آذربایجان جهت صادرات به اتحادیه اروپا منتقل می‌کند. این خط لوله از طریق گرجستان به ترکیه و به خط لوله ترانس آناتولی می‌پیوندد و از ترکیه در نهایت به اروپا صادر می‌شود. مهم‌ترین مشخصه این خط لوله دور زدن ایران و روسیه است. منطقه خزر کلا نزدیک به ۳۰۰ تریلیون فوت مکعب منابع گاز طبیعی دارد. پیشنهاد ساخت خط لوله ترانس خزر در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ مطرح شد. ولی به‌دلیل مشخص نبودن وضعیت حقوقی دریای خزر و مخالفت ایران و روسیه در حد طرح باقی‌مانده است.
مطابق آمار ارائه شده در جدول زیر، اتحادیه اروپا به‌دلیل واردات انرژی خود به شدت به روسیه وابسته است. این اتحادیه نزدیک به ۴۰ درصد از گاز مصرفی خود را از روسیه وارد می‌کند. دور زدن روسیه برای صادرات گاز ترکمنستان به غرب کار آسانی نیست. با این وجود، تنها راه ممکن احداث خط لوله انتقال گاز بین ترکمنستان و آذربایجان در بستردریای خزر است.
فاکتورهای ژئوپلیتیک موثر بر خط لوله ترانس خزر
ترکمنستان جایگاه مهمی را در ذخایر گاز طبیعی در جهان دارد. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ترکمنستان سعی در ساخت خطوط لوله مختلف برای صادرات گاز خود در داخل و خارج از کشور داشته است. روسیه تا سال ۲۰۱۰ بزرگترین واردکننده گاز ترکمنستان بود. واردات گاز از ترکمنستان با نرخ نسبتا پایین، صادرات گاز روسیه به اروپا را با قیمت‌های بسیار سودآور تسهیل کرده است. با این وجود، ممکن است انحصار روسیه در زمینه صادرات انرژی به اروپا از طریق خط لوله انتقال گاز ترانس-خزر شکسته شود. بنابراین، هم ایران و هم روسیه تقریبا دو دهه است که با این پروژه مخالفت جدی دارند.
روسیه و ایران معتقد هستند که ترانس خزر به محیط زیست دریای خزر صدمه می‌زند. ساخت خط لوله ترانس خزر توسط آمریکا و اتحادیه اروپا پشتیبانی می‌شود که در درجه اول براساس دو هدف مختلف بنا شده است. ۱-ایالات متحده می‌خواهد به انحصار روسیه در صادرات انرژی به اروپا خاتمه دهد، ۲-باعث ایجاد اثرات منفی اقتصادی بر روسیه و به‌دست آوردن برخی اهرم‌های ژئوپلیتیک در برابر روسیه و ایران شود، از طرف دیگر اتحادیه اروپا قصد دارد تا واردات انرژی خود را متنوع کند.
جدی‌ترین حمایت آمریکا از خط لوله ترانس خزر در اواخر ماه مارس ۲۰۱۹ زمانی که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا پیام تبریک نوروز را به رئیس‌جمهور ترکمنستان ارسال کرد مطرح شد. ترامپ در این پیام بر خوش‌بینی خود نسبت به توانایی‌های ترکمنستان برای استفاده از شرایط جدید و وضعیت جدید حقوقی امضا شده جهت صادرات گاز خود به اروپا تاکید کرد. ترامپ تاکید کرد براساس کنوانسیون حقوقی دریای خزر که در آگوست ۲۰۱۸ امضا شد، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان حق احداث خط لوله در مجاور ساحل خود را بدون حق وتو برای هر کشور ساحلی دیگر دارند.
استناد آمریکا بر رژیم حقوقی خزر
در تشریح پیام نوروزی ترامپ به رئیس‌جمهور ترکمنستان، اتاق‌های فکر آمریکایی بر بند ۳ ماده ۱۴ و بند ۱ ماده ۸ کنوانسیون حقوقی دریای خزر استناد کرده‌اند. تاکید می‌شود که به غیر از ایران چهار کشور ساحلی، این کنوانسیون را در مجالس خود تصویب کرده‌اند.
بند ۱ ماده ۸: تعیین حدود بستر و زیربستر دریای خزر به بخش‌ها باید از طریق توافق بین کشورهای با سواحل مجاور و مقابل، با در نظر گرفتن اصول و موازین عموما شناخته شده حقوق بین‌الملل به‌منظور قادر ساختن آن دولت‌ها به اعمال حقوق حاکمه خود در بهره‌برداری از منابع زیربستر و سایر فعالیت‌های اقتصادی مشروع مرتبط با توسعه منابع بستر و زیربستر انجام شود.
بند ۳ ماده ۱۴: مسیرهای بافه‌ها و خطوط لوله زیردریایی براساس توافق با طرفی که بافه یا خط لوله از بخش بستر آن عبور می‌کند، تعیین خواهد شد.
جایگاه ترکمنستان در بازی ژئوپلیتیک جدید در آسیای مرکزی
روسیه خریدار گاز ترکمنستان و صاحب نفوذ سنتی در این کشور است. چین در برهه کنونی بزرگترین خریدار گاز ترکمنستان است و اتحادیه اروپا در استراتژی جدید خود در آسیای مرکزی بر واردات انرژی از این منطقه تاکید کرده است. بنابراین بازی ژئوپلیتیک در آسیای مرکزی بر محور انرژی و در مرحله بعدی ترانزیت به پیش می‌رود. ترکمنستان در این بازی در مرکز ثقل قرار دارد. مساله‌ای که بازی ژئوپلیتیک آسیای مرکزی را جدی‌تر می‌کند، استراتژی چند وجهی ترکمنستان برای تنوع بخشی به بازارهای صادرات گاز خود و خروج از انحصار چین و روسیه است. این رویکرد به غرب انگیزه مضاعف برای ورود جدی به این بازی می‌دهد. بازی چین کمی پیچیده است. منافع اقتصادی چین در عدم موفقیت خط لوله ترانس خزر است. اما برخی شرکت‌های این کشور برای احداث خط لوله ترانس خزر اعلام آمادگی کرده‌اند. این مساله احتمالا نشات گرفته از رویکرد ترکیبی چین به منطقه آسیای مرکزی از دو بُعد ترانزیتی و انرژی است. پاییز ۲۰۱۹ پیتر بوران نماینده ویژه اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی تاکید کرد اتحادیه اروپا مذاکرات با ترکمنستان را برای مشارکت در تامین اعتبار پروژه خط لوله ترانس خزر از سر گرفته است. همچنین نمایندگان یک کنسرسیوم اروپایی-چینی با مقامات ترکمنستان برای ساخت خط لوله ترانس خزر و امور مالی مرتبط با آن دیدار و مذاکره کردند.
سرمایه‌گذاری‌های کلان غرب در خط لوله ترانس‌خزر پیوست امنیتی در بر خواهد داشت. این مساله قطعا تعاملات امنیتی بین ترکمنستان، جمهوری‌آذربایجان و غرب را در دریای خزر تقویت و موضع ایران در دریای خزر را تضعیف خواهد کرد. این دو جمهوری که اختلافاتی با ایران دارند احتمال دارد کاتالیزور فشار غرب علیه ایران در دریای خزر شوند. این مساله موجب شکل‌گیری حوزه تنش جدید بین ایران و آمریکا در جوار مرزهای خود خواهد شد. جمهوری اسلامی ایران با تنش‌های مختلفی در جوار مرزهای خود روبه‌رو است.
حضور نیروهای غربی در افغانستان و ناامنی در این کشور، فعالیت گروه‌های تروریستی در مرز ایران و پاکستان، تنش‌های فزاینده در خلیج‌فارس، حضور نیروهای آمریکایی در عراق و وضعیت پیچیده آینده دولت این کشور و مناقشه قره‌باغ که موجب بسته ماندن بخشی از مستعدترین مرزهای ایران شده، هزینه‌های زیادی به ایران تحمیل می‌کنند. در این وضعیت باز کردن حوزه جدید تنش علیه ایران توسط آمریکا نمی‌تواند مورد پذیرش ایران واقع شود. همکاری‌های نیروی دریایی جمهوری‌آذربایجان با آمریکا نشانه‌هایی از تلاش آمریکا برای نفوذ در این منطقه است. آمریکا اخیرا ۱۰۰ میلیون دلار به تجهیز کشتی‌های جمهوری‌آذربایجان به سامانه‌های راداری و ایجاد ایستگاه راداری در سواحل این کشور و همچنین در سال‌های پیش با فروش دو قایق به جمهوری‌آذربایجان توجه ویژه‌ای از خود به خزر نشان داده است. البته این مساله بیشتر در دوران ریاست‌جمهوری جمهوری‌خواهان موردتوجه قرار می‌گیرد. در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما کمک‌های مالی آمریکا برای جمهوری‌آذربایجان بسیار کاهش پیدا کرده بود. این روند کاهشی تا زمان خروج آمریکا از برجام تا سال ۲۰۱۷ ادامه داشت و به دو میلیون دلار در سال رسیده بود، ولی از سال ۲۰۱۸ افزایش یافت. دومین تهدید خط لوله ترانس‌خزر برای ایران احتمال از دست دادن ترکیه به‌عنوان مشتری گازی خود است. ترکیه یکی از وارد‌کنندگان مهم گاز ایران است. اگر ترانس‌خزر اجرا شود ممکن است ترکیه بتواند گاز ترکمن‌ها را با نرخ ارزان‌تری بخرد یا در ازای حق ترانزیت خود از گاز ترانس‌خزر برداشت کند. این مساله تاثیر مهمی بر بازار انرژی ایران به‌ویژه در شرایط تحریم بر جا می‌گذارد.
فاکتورهای ژئوپلیتیک خط لوله ترانس خزر برای آمریکا
آمریکا بلافاصله پس از سقوط دیوار برلین و بار دیگر پس از ۱۱ سپتامبر علاقه و توجه زیادی به منطقه خزر نشان داد. بخش مهمی از این توجه به‌خاطر پشتیبانی از نیروهای آمریکایی در افغانستان و استفاده از موقعیت ترانزیتی منطقه خزر بود. اما بعد از سال ۲۰۱۴ و شروع خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، آمریکا به منطقه خزر کم‌توجه شد. استراتژی امنیت ملی آمریکا در سال ۲۰۱۷ که ۵۵ صفحه است حتی یک بار هم کلمه «کاسپین» را ذکر نکرده. فقط در یک جمله با محوریت تلاش‌های ضدتروریسم به آسیای مرکزی اشاره می‌کند./دنیای اقتصاد
