نجات ازخشکسالی با آبخیزداری

بخش عمده ای از بارش های سالانه در کشور به واسطه تبخیر از دسترس خارج می شود که می توان با توسعه طرح های جامع آبخیزداری، از هدر رفت این حجم عظیم از آب جلوگیری کرد اما اعتبارات اختصاص یافته به سازمان متولی آبخیزداری کشور نشان از مغفول ماندن این بخش در نگاه برنامه ریزان و سیاستگذاران دارد.

حجم بارش های سالانه کشور حدود 400 میلیارد مترمکعب است که بیش از 70  درصد آن از طریق تبخیر از دسترس خارج می شود. از مجموع 120 میلیارد مترمکعب آب قابل استحصال هم به طور میانگین کمتر از 10 درصد آن وارد بخش شرب، بهداشت و صنعت می شود.

این در حالی است که با اجرای عملیات آبخیزداری در 125 میلیون هکتار اراضی کشور می توان حدود 62 میلیارد و 500  میلیون مترمکعب آب معادل 300 برابر سد امیرکبیر(کرج) استحصال کرد که ایران را از مهاجرت بین استانی و بحران خشکسالی نجات خواهد داد.

مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها و دبیرستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان‌داری صندوق توسعه کشور در گفتگو با اطلاعات به تشریح مزایای اجرای عملیات آبخیزداری در کل کشور و ضرورت اختصاص بودجه‌های لازم برای آن پرداخته و می گوید: آبخیزداری یکی از اقدامات موثر برای کنترل خشکسالی است. به دلیل تغییر اقلیم، نظام بارش کشور هم تغییر کرده است. یعنی بارش برف کم و باران بیشتر شده است که البته باران‌ها هم کمتر از 10میلیمتر است که ثمر چندانی ندارد و اغلب تبخیر می‌شود.

هوشنگ جزی می افزاید: مثلا در بارندگی مهرماه امسال در شمال که حدود 300  میلیمتر باران ظرف مدت سه ساعت بارید، دبی سیل با دوره بازگشت 200ساله بوده است یعنی باید هر 200سال یکبار چنین اتفاقی بیفتد اما در فاصله بسیار کمتری اتفاق افتاد. بنابراین تعداد بارش‌های سیل‌آسا زیاد شده است و به دنبال آن آب بارندگی به سرعت از حوزه و دسترس خارج می‌شود.

وی خاطر نشان می کند: بنابراین باید نزولات جوی مدیریت و مهار شوند که برای این کار از سدسازی و آبخیزداری استفاده می‌شود اما در سد دو اشکال وجود دارد. نخست اینکه آب در انتهای حوزه جمع‌آوری شده و در خروجی آن حوزه قابل استفاده است. در این صورت علاوه بر اینکه با نگهداری آب در سد بخشی از آن را از طریق تبخیر از دست می‌د هیم، حوزه مذکور هم از بارندگی نفعی نمی‌برد و آب در اختیار حوزه پایین دست قرار می‌گیرد.

دبیر ستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان‌داری صندوق توسعه کشور ادامه می دهد: برای اینکه بارندگی در هر حوزه مدیریت شود باید عملیات ما در سطح حوزه پراکنش منطقی پیدا کند و این کاری است که آبخیزداری می‌تواند آن را انجام دهد. یعنی با اقداماتی سیلاب را کنترل کنیم تا آب به جای خارج شدن سریع، فرصت ماندن و نفوذ در همان حوزه را پیدا کند. پس از این کار است که چشمه‌ها و قنوات پرآب می‌شود و به دنبال آن روستاها و کشاورزی جان تازه‌ای می‌گیرند.

مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری تصریح می کند: البته ما سدسازی را به طور کلی رد نمی‌کنیم و به سد هم احتیاج است اما همین سدهای موجود هم کافی است و البته برنامه‌ای برای حفاظت نیاز دارد که متاسفانه چنین برنامه‌ای وجود ندارد.

جزی می افزاید: به دلیل انجام ندادن عملیات آبخیزداری در حوزه بالا دست سدها، سالانه 250میلیون مترمکعب خاک و رسوب وارد سدهای کشور می‌شود و در واقع سالی یک سد کرج معادل 3000 میلیارد تومان را از دست می‌دهیم.

وی با انتقاد از کم‌توجهی به عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری به عنوان عامل نجات دهنده کشور از بحران کم‌آبی می گوید: امسال با همه توجهی که به این بخش شده است 700 میلیارد تومان اعتبار اختصاص داده شده است حال آنکه به دلیل بی‌توجهی به عملیات آبخیزداری سالانه 3000 میلیارد تومان سد را از دست می‌دهیم. بنابراین در نظام توزیع بودجه در مدیریت آب و خاک بی‌توجهی زیادی شده است که همچنان دامه دارد.

دبیر ستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان‌داری صندوق توسعه کشور تصریح می کند: آبخیزداری با عملیات به مراتب کوچکتر و کم‌هزینه‌تر از سدسازی علاوه براینکه توانسته است در حوزه‌های آبریز کشور تاثیر بگذارد، حتی به افزایش عمر مفید سدها هم کمک شایانی می‌کند. با وجود کارگروهای بزرگ و بسیار ارزشمند که مورد توجه کشورهای جهان هم واقع شده است، اما در کشورمان منابع کافی از سوی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی اختصاص داده نمی‌شود و در مقابل منابع هنگفتی را به سدسازی اختصاص می‌دهند!

جزی در پاسخ به سوال خبرنگار ما مبنی بر اینکه باتوجه به اشباع کشور و رودخانه‌ها از سد، آیا منطقی است که هنوز هم منابع ملی برای این کار اختصاص می‌یابد و حدود 43 سد در دست ساخت قرار دارد،تصریح می کند: باتوجه به اینکه اطلاع ندارم سدها در کجا و با کدام توجیه ساخته می‌شوند اگر پاسخ بدهم، جوابم غیرعلمی و غیرفنی خواهد بود اما به طور کامل باید بگویم که روند سدسازی در کشورمان درست نبوده و بیش از ظرفیت اکولوریکی سرزمین سد ساخته و آب‌های سطحی جمع آوری شد. در حالی که اگر مدیریت علمی بر بخش آب حاکم بود باید به مدیریت آب‌های زیرزمینی پرداخته می‌شد.

به گفته این مقام مسئول در صندوق توسعه کشور، ایران سه برابر جهان تبخیر دارد و بر همین اساس باید برای ذخیره آب در زیرزمین تلاش می‌شد نه اینکه با سدسازی آب را در معرض خورشید قرار داده و به تبخیر تبدیل می‌کردیم.

حتی دانش بومی ایران که تمامی دنیا آن را پذیرفته و تحسین می‌کند روی قنات تمرکز داشت و از آب به درستی در زیرزمین استفاده می‌کرد. متاسفانه این دانش بومی ارزشمند با سدسازی و حفر چاه‌های غیرمجاز از بین رفت و امروز دیگر آب زیرزمینی قابل اتکایی نداریم که این موضوع خیلی خطرناک است. این موضوع نشان می‌دهد که برنامه و بودجه‌ریزی کشور و تمرکز آن روی سدسازی درست نبوده است و شکی در آن نیست.

مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها در پاسخ به این پرسش که با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری چه میزان آب بارندگی قابل استحصال است و تبخیر کشور را تا چه میزان می‌توان کاهش داد، یادآور می شود: نتایج بررسی‌های ما در پروژه‌های انجام شده در مناطق شیب‌دار و کوهستانی نشان می دهد که با اجرای عملیات آبخیزداری در هر هکتار 530 مترمکعب و در آبخوان‌ها تا 1000 مترمکعب آب قابل استحصال و ذخیره است.

اکنون 26 میلیون هکتار مطالعه آماده به اجرای عملیات آبخیزداری در اراضی کشور داریم که در 11میلیون هکتار اجرا شده است و برای مابقی اجرای طرح باید اجرا شود. 5 میلیون هکتار هم در دست اجرا است و 9میلیون هکتار هم که اصلا دست نخورده است.

وی ادامه داد: 125 میلیون هکتار اراضی کشور تحت فرسایش آبی است که باید عملیات مقابله با فرسایش آبی و آبخیزداری در آن انجام شود. با وجود فرصت بزرگ 125 میلیون هکتاری فقط 26 میلیون هکتار تحت مطالعه است زیرا به آبخیزداری توجه نشده و منابع لازم به آن اختصاص نیافته است. حتی برخی از مطالعات مان به دلیل عدم اختصاص بودجه زمان مفیدش گذشته و باید دوباره بازنگری شود.

این مقام مسئول تصریح کرد: امسال 8 میلیون هکتار اجرای عملیات آبخیزداری را شروع کرده‌ایم ولی700هزار هکتار آن در 643 حوزه و 360 شهرستان تحت پوشش عملیات آبخیزداری قرار می‌گیرد مابقی این 8 میلیون هکتار هم به اختصاص بودجه بستگی دارد.

جزی با اشاره به سایر مزیت‌های آبخیزداری می گوید: در سدها آلودگی بالا دست و رودخانه‌ها مستقیما وارد مخزن و سپس به پایین‌دست و مصرف کنندگان منتقل می‌شود که در سد سیمره با تلفات حیات وحش کاملا شاهد این موضوع بودیم اما در آبخیزداری آب با گذشتن از فضای سبز و سپس عبور از خاک کاملا فیلتر و تصفیه و در اعماق زمین بدون تبخیز نگهداری می‌شود. همچنین نسبت سود به هزینه در آبخیزداری 4.7برابر است که در مواردی این نسبت به 30 هم می‌رسد.

جزی از کنترل فرسایش و رسوب به عنوان دیگر مزیت آبخیزداری یاد کرده و خاطرنشان می کند: به طور متوسط 16.7تن برهکتار فرسایش خاک در کشور داریم و این خاک ارزشمند به داخل دریاها و تالاب‌ها و سدها می‌رود و از دسترس تولید خارج می‌شود. با این فرسایش علاوه بر اینکه ذخیره‌ گاه‌ های آب را از دست می‌دهیم، تاسیسات و ابنیه هم از دسترس خارج می‌شود.

دبیر ستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان ‌داری صندوق توسعه تصریح می کند: به دلیل سیاست‌های غلط در بخش آب و خاک اکنون کشور سالانه 30 سانتیمتر فرونشست زمین دارد که تهران این رقم حتی به 50 سانتیمتر هم می‌رسد. به این ترتیب مخازن نگهداری آب در ایران در حال از دست رفتن است. به عبارتی بستر حیات و امنیت غذایی کشور به دلیل فقدان مدیریت آب در بالادست، از دست‌دادن خاک و از بین رفتن مخازن زیرزمینی به خطر افتاده است.

وی با بیان این که با اجرای عملیات آبخیزداری فرسایش خاک را می‌توانیم تا 9  تن برهکتار کاهش دهیم، می افزاید: همچنین با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری پوشش گیاهی به 120تن برهکتار افزایش می‌یابد.علاوه بر افزایش استحصال آب و کاهش تبخیز 52 نوع اتفاق می‌افتد که هر یک فواید بزرگی برای سرزمین دارد. از جمله تمامی دره‌هایی که در آن عملیات آبخیزداری انجام داده‌ایم به دره‌هایی سرسبز تبدیل شده‌اند که جدای از مباحث کنترل فرسایش خاک و توسعه کشاورزی، رشد جمعیت هم در آن منطقه اتفاق افتاده است. البته متاسفانه چرای بیش از حد دام طرح‌های آبخیزداری را کم‌اثر و فرسایش خاک را بیشتر کرده است.

دکتر جزی در پاسخ به این پرسش که نظر به بروز بحران آب در فلات مرکزی کشور و رشد مهاجرت به عنوان یک معضل آیا آبخیزداری می‌تواند خطر تخلیه شدن مرکز و شرق کشور از جمعیت را کنترل کند، خاطرنشان می‌کند: در مناطقی مانند سمنان، شاهرود و میامی زمینه‌های بروز سیلاب وجود دارد اما اقدامی برای آبخیزداری با هدف مهار این سیلاب‌ها انجام نشده است، در صورتی که با انجام عملیات آبخیزداری می‌توانیم تامین آب آشامیدنی و کشاورزی مناطق کشور را تضمین کنیم.

به گفته مدیر کل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ‌ها در قدیم به طور سنتی یک مرز آبادی در مرز کویر در مناطقی چون گرمسار، آرادان وجود داشت و مزارع از سیلاب و قنات آب می‌گرفتند اما اکنون با از بین رفتن این روش می‌بینیم که کویر در حال پیشرفت است. علت آن هم حفر چاه‌های متعدد و بی‌توجهی به مدیریت آب در بالا دست است.

وی به یک مورد از اقدامات با ارزش در منطقه‌ای اشاره کرده و می‌افزاید: اخیرا یک کار اجرایی با 50 میلیون تومان اعتبار با مشارکت‌ اهالی در یکی از آبادی‌ها انجام دادیم. پس از آن قنات منطقه احیا شد و اکنون در سطح 20هکتار خربزه کاری انجام می‌شود و آبادی رو به احیاست.

جزی در پاسخ به این سوال که آیا حوزه‌های آبخیز کشور به درستی مدیریت می‌شوند، خاطرنشان می‌کند: باید برای هر یک از شش حوزه اصلی آبخیز کشور برنامه جداگانه تنظیم و نقش دستگاه‌ها تعیین شود اما تاکنون چنین اقدامی انجام نشده است. مقام مسئول در صندوق توسعه کشور درباره نقش مردم و تاثیر آن در پایداری پروژه‌ها، یادآوری می‌شود؛ در پروژه‌ های بین ‌المللی که با مردم صحبت کردیم، آنها در برنامه ‌ریزی و اجرا مشارکت فعالانه داشتند. با وجود این مشارکت هم هزینه‌های سازمان جنگل ‌ها در اجرای طرح بسیار کاهش یافته و هم پروژه‌ها برای اهالی ثمربخش بوده است.

متاسفانه در ایران علاقه به پیمانکار وجود دارد و عامل آن سازمان برنامه و بودجه است. در حالی که استفاده از مردم می‌تواند در عمران و آبادی روستاها و مناطق مختلف بسیار راهگشا باشد. اما موانعی وجود دارد که نمی‌توانیم از ظرفیت بی‌نظیر مردم استفاده کنیم.

باید نظام برنامه‌ریزی کشور به گونه‌ای باشد که دست ما را برای واگذار امور به مردم باز بگذارد. امیدوارم نمایندگان مجلس با فوریت زمینه این کار فراهم کنند تا هزینه اجرای پروژه‌ها کاهش و پایداری آنها افزایش بیابد.

متاسفانه نظام برنامه‌ ریزی و بودجه کشور پویا نیست. یک موافقتنامه 5ساله بسته سپس به دستگاه‌ها داده می‌شود و می‌گویند همین باید اجرا شود و متاسفانه اصلا انعطاف‌پذیر نیست.

دبیر ستاد توسعه آبخیزداری و آبخوان‌داری صندوق توسعه کشور تصریح می‌کند: بنابراین تفکر برنامه‌ریزی کشور نباید استاتیک بسته شود بلکه باید دینامیک باشد و اجازه دهد دستگاه اجرایی برحسب ضرورت‌هایش بتواند هر ساله درخواست‌ها و پیشنهاداتش را تغییر دهد.

وی یادآور می‌شود: اگر به 26  میلیون هکتار اراضی که آماده اجراست بودجه اختصاص می‌دهند به طور متوسط 500  مترمکعب آب برهکتار ذخیره خواهد شد که مجموع آن بالغ بر 13میلیارد مترمکعب معادل 65سد کرج آب خواهد شد. به همین دلیل است که وقتی در حوزه‌ای عملیات آبخیزدای انجام می‌دهیم، روستاها صاحب آب شده، کشاورزی احیا و به دنبال آن جمعیت به روستاها سرازیر می‌شود.

از نظر من کل حوزه های آبخیز کشور از تعادل خارج شده است، از این رو باید اظهار داشت، درحال حاضر ما با 86 دشت کاملا بحرانی مواجه هستیم و در تمامی حوضه های آبخیز، ایجاد عواملی نظیر افزایش جمعیت، توسعه بی رویه و انتقال آب بین حوضه ای، تغییر کاربری های چشمگیر، تغییر اقلیم و تغییر الگوهای بارشی از جمله دلایل برهم خوردن تعادل موجود درحوضه های آبخیز شده اند.

به طوری که می توان گفت؛ در حال حاضر، حدود بیش از میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تاثیر سیل است و این به آن معناست که سهم اعظم حوضه های کشورمستعد سیل خیزی نیز است.

با استناد بر این نتایج است که می‌گوئیم با اجرای عملیات آبخیزداری نه فقط جلوی مهاجرت و بیکاری را در فلات مرکزی بلکه در کل کشور می‌توان گرفت.