از ضرورت توجه اخلاقی به علوم زیستی تا جنگ های سایبری

تالار سخن پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران میزبان نشست علم و تکنولوژی: سویه های اخلاقی با همکاری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور از سلسه نشست های روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه بود.عضو موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران یکی از سخنرانان این نشست بود که در مورد علوم و فناوری های زیستی، وضعیت آن در ایران و دلیل محتاط بودن در مورد آنها سخنرانی کرد.دکتر امیرحسین خداپرست گفت: مفهوم اخلاق زیستی پیونددهنده اخلاق با علوم و فناوری زیستی است و به تاثیر این علوم بر بهروزی انسان می پردازد.وی ادامه داد: رشد فناوری های زیستی در سال های اخیر بر خلاف خوش بینی های اولیه به نگرانی هایی مبنی بر پیامدهای اخلاقی جدی منجر شد و کارشناسان حوزه های مختلف از حقوق، الهیات، اخلاق و علوم زیستی را واداشت تا برای بررسی آن مشارکت کنند.به گفته خداپرست، اخلاق زیستی bioethics که اولین بار با مفهوم شکل دادن به فلسفه مرتبط با زیست شناسی و ارزش های انسانی و تلفیق این علوم مطرح شد، در مضمون اخلاق زیستی نیز ارائه می شود و مشهورترین مثال آن بحث بر سر درستی یا نادرستی سقط جنین است.وی تاکید کرد: رشد علوم باعث شده نگاه نسبت به انها تغییر یابد و در تاریخ معاصر جرایم رخ داد؛ در دوره نازی ها که ناشی از پیشرفت آنها در علوم زیستی بود منجر به تدوین و ارائه راهنما یا دستورالعمل هایی در زمینه علوم زیستی شد که به راهنمای نورنبرگ، راهنمای ژنو و هلسینکی مشهور هستند و آخرین راهنما که راهنمای هلسینکی است، مرتب روزآمد می شود.عضو هیات علمی موسسه حکمت و فلسفه به موارد زیادی از آزمایش های پزشکی روی افراد کم برخوردار در جوامعی مانند آمریکا و نظایر آن اشاره کرد و افزود: این امر باعث شد اذهان نسبت به پیامدهای آزمایش های زیستی حساس تر شود و حتی سوالاتی در مورد درستی یا نادرستی پیوند اعضا پدید آید.وی به تاسیس انجمن بین المللی اخلاق زیستی نیز اشاره کرد و گفت: این انجمن در دهه 70 میلادی تشکیل و در ادامه اخلاق زیستی به رشته ای دانشگاهی تبدیل شد که با علوم مختلف از جمله فلسفه، علوم اجتماعی و حقوق و پزشکی ارتباط نزدیکی یافت.به گفته خداپرست، در ایران نیز از دهه 80 توجهات به علوم زیستی بیشتر جلب شد و گروه های اخلاق زیستی در موسسات پژوهشی شکل گرفت، همچنین امسال برای اولین بار در مقطع دانشگاهی کارشناسی ارشد در این رشته دانشجو پذیرش شد و راهنماهای اخلاقی برای انجام پژوهش ها در این رشته تدوین شده است.وی به مشکلات جامعه ایرانی در زمینه علوم زیستی نیز پرداخت و گفت: ما نسبت به این علم بسیار بی توجه هستیم، قدرت سیاسی در این حیطه دخالت می کند و مثلا در مورد علومی مانند نانو و سلول های بنیادی این موضوعات به قدری تقدس می یابند که قابل نقد نیستند و رشته های دیگر در این زمینه مشارکت ندارند و در نهایت اخلاق زیستی از فقه اسلامی متمایز نشده است.

حق اخلاقی حیوانان از زبان کانت و طرفداران فلسفه مساوات

دکتر حسین شیخ رضایی در دومین بخش این نشست به موضوع حق اخلاقی حیوانات پرداخت و گفت: این بحث از زمان امانوئل کانت فیلسوف آلمانی قرن هیجدهم به این شکل مطرح بوده که وجود میل و خواست برای انجام کارها بین ما و حیوانات مشترک است، اما حیوانات مفهوم هنجار یا نرم را درک نمی کنند و استدلال کانتی ها این است که وقتی از هنجار صحبت می کنیم می توانیم دلیل ارائه کنیم.وی ادامه داد: بنابراین وقتی ما ذهنی داریم که در مرتبه دوم تفکر قرار می گیرد و انسان را از موجودات دیگر متمایز می کند، انسان حقی اخلاقی دارد و حیوانات ندارند.عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور افزود: در این صورت انجام کار غیراخلاقی انسان نسبت به حیوانات تا وقتی درست است که به انسان دیگری ضربه نزند.وی افزود: با این استدلال برای آزمایش روی حیوانات منعی نداریم ولی موارد حاشیه ای یا margin case در مورد آن وجود دارد؛ مانند افراد بالغی که اختلالات شناختی دارند یا در مورد کودکان که استدلال نمی توانند بکنند.     دکتر شیخ رضایی در ادامه به بیان استدلال دسته دیگری از متفکران پرداخت و گفت: این افراد که سابقه حضور آنها در این عرصه تنها دو یا سه دهه بیشتر نیست معتقدند هیچ نقطه تمایزی بین انسان و حیوان نیست و هر موجودی که حق حیات دارد با دیگر موجودات برابر است.وی یادآور شد: هر دو این فرضیه ها نقاط ضعف دارند مانند اینکه در دیدگاه کانت فرق بین انسان و حیوان اصلا ربطی به اخلاقی بودن ندارد، مانند اینکه در یافتن یک هدف راه گم شده باشد و در مورد فرضیه دوم اینکه این راه حل اصلا اجرایی نیست.دکتر شیخ رضایی با ارائه راهکاری افزود: باید از درجه حق اخلاقی صحبت کرد و حق اخلاقی را مفهومی مدرج دانست که بیشترین حق را به انسان می دهد ولی از یک جایی از کانت جدا می شود و مساله را صفر و یکی نمی بیند و به حیوانات هم حق می دهد. بنابراین باید به این سوال پاسخ داد که چه موجودی حق بیشتری دارد.

سلاح های رباتیک و سایبری؛ فناوری و جنگ عادلانه

در ادامه عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات به بررسی اخلاق در ساحت جنگ پرداخت و گفت: اخلاقیات در هر ساحتی قابل اطلاع است و در اخلاق جنگ بر چند گزینه استوار.دکتر رحمان شریف زاده ادامه داد: در این حوزه باید دلیل جنگ مشخص باشد، با تایید مراجع شروع شود، پیش از حمله باید اعلام جنگ شود و در حین جنگ نظامیان از غیرنظامیان متمایز باشند و حداقل آسیب را رعایت کرده و از اعمال شرارت آمیز و عملیات پرچم دروغین پرهیز کرد.وی با اشاره به کنوانسیون های موجود در این زمینه گفت: سه نوع سلاح متعارف، نامتعارف و نوین اکنون در رویارویی ها استفاده می شود که سلاح نوین شامل تسلیحات رباتیک و سایبری است.این پژوهشگر فلسفه علم در ادامه به تشریح سلاح رباتیک و سایبری پرداخت و اظهار داشت: سلاح رباتیک به معنای تقویت انسان و توسعه ربات های قاتل است؛ در تقویت انسان هدف کاهش محدودیت های انسان از طریق روش های طبیعی یا فناوری است.شریف زاده با اشاره به مسائل اخلاقی این نوع سلاح گفت: نگاه ابزاری به انسان یکی از این مسائل است، ضمن اینکه نمی توان کشتن انسان را به ربات قاتل سپرد زیرا ممکن است مشکلی در برنامه آن پیش آید و اگر رباتی عملی را نادرست انجام دهد نمی دانیم مسئول کیست.وی همچنین به سلاح سایبری اشاره کرد و افزود: این سلاح که مدتی است استفاده می شود و حتی اخیرا علیه تاسیسات زیرساختی ارتباطی انسان استفاده شد، ویژگی هایی از جمله حداقل هزینه و گمنامی مهاجم را دربر دارد.عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات مشکلات اخلاقی در جنگ های سایبری را برشمرد و افزود: جنگ های سایبری جنگ را ساده و انگیزه برای جنگ طلبی را بیشتر کرده اند، تک عاملی هستند و مرز جنگ و صلح را از بین برده اند. پنهان بودن هویت مهاجم نیز مسئولیت جنگ طلب را از بین برده است.وی با اشاره به توسعه روزافزون فناوری اطلاعات و مثلا فناوری هایی مانند اینترنت اشیا گفت: این امر موجب می شود جامعه نسبت به حملات سایبری آسیب پذیر است و بر این استدلال به درستی گفته می شود هر چه اطلاعات بیشتری از جامعه ای در فضای اینترنت منتشر شود، نسبت به جنگ سایبری آسیب پذیرتر است.روز جهانی علم برای صلح و توسعه با هدف ایجاد ارتباط تنگاتنگ تر میان علم و اقشار مختلف جامعه از سال 1391 و با پیگیری انجمن ترویج علم ایران، در مناسبت‌های تقویم رسمی کشور ثبت شد تا اهداف مختلفی از جمله بهره‌مندی آحاد جامعه از ثمرات علم، فناوری و نوآوری، معرفی پیشکسوتان و شخصیت‌های علمی برجسته کشور، ایجاد زمینه مناسب برای آشنایی دانش‌آموزان با مهارت‌ها و مشاغل علمی، ایجاد بستر و فضای مناسب گفتمان پیرامون تاثیر علم، فناوری و نوآوری بر زندگی روزمره مردم، ایجاد تمهیدات لازم برای بازدیدهای عمومی از موزه‌های علمی کشور، بازدید عمومی از مراکز و موسسات موثر در ایجاد تعامل بین علم، صلح و توسعه و معرفی برخی موقعیت‌های نو که موجب ارتقا‌ کیفیت عمومی زندگی می‌شود، به بحث و گفت و گو و نمایش گذارده شود.