«خاک»، طلایی که هر ساعت از دست می‌دهیم
چهارشنبه 14 آذر، 5 دسامبر، مصادف است با «روز جهانی خاک». اما چرا خاک آن قدر مهم است که یک روز جهانی برایش در نظر گرفته شده است؟ چرا از بین رفتن «خاک» در تاریخ کره زمین، یکی از عوامل فروپاشی جوامع بوده است؟ خاک چه چیزی دارد که باید پاس داشته شود؟
به گزارش خبرنگار بین الملل «انرژی امروز» از جدی ترین مسائلی که بشر امروزه در خصوص محیط زیست با آن درگیر است را می‌توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:
1- تخریب زیستگاه‌ها، 2- از بین رفتن آبزیان، 3- از بین رفتن گونه‌های حیات وحش، 4- فرسایش خاک، 5- منابع انرژی جهان، 6- از بین رفتن آبهای شیرین جهان، 7- کاهش رشد گیاهان، 8- ورود مواد سمی به خاک، آب و هوا، 9- گونه های گیاهی بیگانه ، 10- انتشار گازهای گلخانه‌ای، 11- افزایش جمعیت، 12- تاثیر جمعیت بر محیط زیست.
محققان معتقدند که تمامی این عوامل در تخریب محیط زیست باید مهم تلقی شوند. آنها می‌گویند «مهمترین مسئله تمرکز گمراهانه ما بر شناسایی مهم ترین مسئله است». اگر هر کدام از این مسئله حل نشده باقی بماند و دیگر مسائل را حل کنیم باز هم نخواهیم توانست در کاهش تنش‌ها و چالش‌های زیست محیطی حال و آینده موفق عمل کنیم.
ما به بهانه «روز جهانی خاک» یکی از همین معضلات را بررسی می‌کنیم. «خاک».
اولین موضوعی که در خصوص خاک با آن برخورد می‌کنیم فرسایش خاک است، فرسایش با آب یا با باد. بر اساس آماری که به وفور در منابع مختلف علمی مشاهده می‌شود فرسایش خاک در کشتزارها، با روندی 10 تا 40 برابر روند تشکیل خاک، این عامل مهم ادامه حیات بشر را از بین می‌برد. روند فرسایش خاک در کشتزارها هم 500 تا 1000 برابر روند فرسایش خاک در مناطق جنگلی است.
شور شدن خاک، از دست رفتن حاصلخیزی خاک، اسیدی شدن و قلیایی شدن خاک و ورود مواد سمی چون کودهای شیمیایی و نیز از دست دادن پوشش گیاهی مناسب و متناسب با خاک هر محل نیز به وفور در بسیاری از مناطق زمین دیده می‌شوند.
کشاورزی، قاتل خاک
دلیل اصلی تمامی این مشکلات خاکی، کشاورزی بیش از حد است. کشاورزی بیش از حد برای سیر کردن جمعیت رو به رشد دنیا (عامل 11 از عوامل فوق) و تاثیر مخرب این رشد جمعیت بر خاک به طرق گوناگون (عامل 12) به عنوان معضلی شناخته شده است که بشر تاکنون نتوانسته راه‌حل جهان شمولی برای آن بیابد.
از دیگر سو تحقیقات نشان داده است که استفاده طولانی مدت از کودهای شیمایی و آفت کش‌های کشاورزی، باعث کاهش چشمگیر کرم‌های خاکی می‌شوند. در حالی که این کرم‌ها باعث احیای خاک می‌شوند.
در مناطقی که خاک باروری و حاصلخیزی کمی دارد، ساکنان این مناطق مجبور هستند یا مساحت زیر کشت را افزایش دهند یا از کودهای شیمیایی استفاده کنند که در هر دو صورت فاجعه آفرین خواهند بود. اولی به دلیل«جنگل زدایی» برای افزودن مساحت کشتزارها و دومی به دلیل افزودن مواد سمی به خاک.
شور شدن خاک نیز معضلی است که بسیاری از مناطق دنیا از استرالیا و چین تا ایالات متحده را درگیر خود کرده است. کشاورزی می‌تواند شوری خاک را هم به دنبال داشته باشد. استفاده از آبیاری غرقابی در مناطقی که میزان بارندگی کم است باعث می‌شود زمین با آبی بیش از آنچه که قادر به جذب آن است اشباع شود. آب اضافی به لایه‌های زیرین خاک که شورتر هستند نفوذ می‌کند و به این ترتیب ستونی از خاک آبدار درست می‌شود که نمک موجود در عمق را به بالا و به سطح زمین می‌کشاند و باعث از بین رفتن گیاهانی می شود که در برابر شوری خاک مقاوم نیستند.
اما فرآیند برعکس هم می‌تواند اتفاق بیفتد. یعنی اینکه این نمک باز هم به سمت عمق بیشتر نفوذ کند و باعث شور شدن آبهای زیرزمینی شود.
فرآیند دیگری هم در شور شدن خاک موثر است. این اتفاق در مناطقی رخ می‌دهد که بارندگی خوبی دارند. گیاهان بومی مناطق با بارندگی فراوان آب اضافی را در ریشه خود جذب و نگهداری می‌کنند و باعث می‌شوند آب به لایه‌های زیرین شور نفوذ نکند.
اما اگر کشت و زرع، برای کاشت گونه گیاهی مورد نظر، گونه‌های بومی را تخریب کند، زمین در بخشی از سال که فصل کاشت نیست، برهنه خواهند ماند. در نتیجه آب باران به لایه‌های دارای نمک نفوذ می‌کند و این لایه‌های نمکی با حل شدن در آب بالا می‌آیند و خاک را شور می‌کنند.
«جرد دایموند» در کتاب «فروپاشی» توضیح می‌دهد که معمولا شور شدن خاک روندی غیر قابل بازگشت است و یا این شور شدن آنقدر گسترده است که مانع حل مشکل می‌شود و یا راه حل آن آنقدر وقت گیر است که کار را غیر ممکن می‌سازد.
خاک در ایران
براساس گزارش سازمان ملل در سال 2018 فرسایش خاک در جهان به 24 میلیارد تن در سال افزایش یافته است. آمار فرسایش خاک در ایران بسیار حیرت انگیز هستند. بر اساس گزارش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری میزان فرسایش خاک در ایران حدود ۲ میلیارد تن در سال برآورد شده است(حدود16.7 تن در هکتار) که با شاخص جهانی ۵ تا ۶ تن در هکتار، فاصله بسیار زیادی دارد. در حالی که ایران تنها یک درصد از خشکی جهان را در اختیار دارد.
اثرات این میزان فرسایش خاک بالغ بر ۲۳۶ میلیون متر مکعب رسوب‌گذاری در مخازن پشت سدها و به میزان حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب رسوب‌گذاری در شبکه‌های آبیاری و زهکشی مدرن و سنتی و از دسترس خارج شدن هزاران هکتار اراضی مزروعی است.
این آمار در حالی ارائه می‌شود که سیل خیزی مناطق مختلف کشور به دلیل نبود برنامه مناسب مهار آبهای سطحی هم اعداد و ارقام بزرگی را نشان می‌دهد.
حدود ۲۵۵ شهر معادل 41.5 درصد کل شهرهای کشور، ۸۶۵۰ پارچه‌آبادی معادل 12.7 درصد آبادی‌های کشور و حدود یک میلیون هکتار از اراضی زراعی شامل باغات، اراضی آبی و دیم واقع در دشت‌ها و حاشیه رودخانه‌ها، ۲۰ هزار رشته قنات و بخش قابل ملاحظه‌ای از جاده‌ها و راه‌های ارتباطی در معرض خطر سیل قرار دارد.
محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور و مدیر کل سابق دفتر مشارکت های مردمی سازمان محیط زیست می‌گوید: در شرایط اقلیمی ایران برای تشکیل یک میلیمتر خاک حدود 800 سال زمان نیاز است، در حالی که به طور متوسط ما 400 سال زمان نیاز داریم تا در کره زمین خاک تشکیل شود.
درویش می‌گوید: ممکن است برخی ازکشورها در جهان آب صادر کنند اما هیچ کشوری خاک خود را صادر نمی کند، چرا خاک یک ماده غذایی ارزشمند است و هر تن خاک را به دلیل دارا بودن کانی های فلزی تا 28 دلار قیمت گذاری کرده اند.
با یک حساب و کتاب سرانگشتی، اگر ارزش هر تن خاک را ۲۸ دلار برآورد کنیم هزینه فرسایش خاک در ایران به ۵۶ میلیارد دلار می‌رسد که بالاتر از کل درآمد نفتی کشور در سال ۲۰۱۶ ( ۴۱ میلیارد دلار) می شود.
می توان گفت ایران تقریبا با تمام 12 عامل چالشی تهدید کننده محیط زیست که در ابتدا ذکر شد دست به گریبان است. کمبود آب و فرسایش خاک، روزگار را نه تنها برای ساکنان فعلی این سرزمین، که برای نسل های آتی نیز سخت تر خواهد کرد.
جلوگیری از فرسایش خاک، کاری نیست که یک شبه بتوان آن را به انجام رساند. عزم ملی و برنامه ریزی بلند مدت برای حفظ منابع با ارزش ایران، باید از همین اکنون به کار گرفته شود. فردا شاید خیلی دیر باشد.
