کشور آماده جهشی بزرگ در حوزه فناوری و نوآوری است

سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس جمهور به تشریح دستاوردهای 40 ساله انقلاب اسلامی در حوزه علم و فناوری پرداخت.

وضعیت علم و فناوری در دانشگاه‌ها و مراکز علمی ایران در سال 1357 و رشد علم و فنآوری در کشور طی 40 سال گذشته چگونه بود؟

تا پیش از انقلاب اسلامی سیاست‌های توسعه‌ای کشور بیشتر بر مبنای ایجاد زیرساخت‌ها و صنایع با تکیه بر شرکت‌های خارجی بود و ضعف شدید نیروی انسانی متخصص که پایه و اساس پیشرفت اقتصادی است، اساسی‌ترین ویژگی قبل از انقلاب بود. دانشگاه‌های کشور نیز وضعیت چندان مطلوبی نداشته‌اند. با یک مقایسه آماری ساده می‌توان فهمید که کشور در حوزه زیرساخت‌ها پیشرفت چشم‌گیری داشته است. در سال 57 ما تنها 175 هزار دانشجو داشته‌ایم که از این تعداد نیز فقط حدود 18 هزار نفر در مقاطع تحصیلات تکمیلی بودند این در حالی است که از حدود 5 میلیون دانشجو در سال 95-96، 2 22 درصد در مقاطع تحصیلات تکمیلی تحصیل می‌کنند که ظرفیت قابل توجهی است. تعداد دانشگاه‌ها نیز افزایش داشته از 223 در سال 75 به 2746 در سال 96 افزایش یافته که همگی پتانسیلی است برای رشد و پیشرفت علمی کشور که بایستی جهت‌گیری مناسبی داشته باشند. در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی به کارآفرینی دانشگاهی توجه نمی‌شد ولی امروز ما 196 مرکز رشد در دانشگاه‌ها تاسیس کرده‌ایم که به کارآفرینی دانشجویان بپردازد، مدارس اشتغال در دانشگاه‌ها ایجاد شده، مراکز کارآفرینی راه‌اندازی شده است اینها همگی نشان می‌دهد بعد از انقلاب اسلامی علاوه بر تاکید بر رشد کمی، کیفیت نیز تا حدودی بهبود یافته ولی هنوز تا نقطه ایده‌آل فاصله داریم.

توجه به علم، فناوری و نوآوری همواره مورد تاکید رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده و این تاکیدات هر سال بیشتر شده و رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفته است. مصداق این موضوع رو در تدوین اسناد بالادستی و سیاست‌های کلی در این حوزه می‌توان یافت. از ابتدای انقلاب اسلامی سیاست‌های توسعه آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی مورد توجه بود و در یک فرایند تکاملی توجه به نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان نیز در این سیاست‌ها مورد تاکید قرار گرفت.

علم و فن‌آوری در کشور در طول این 40 سال همواره رشد مداوم داشته است.

در دور اول برنامه‌های سیاستی که بر تولید علم و پرورش نیروی انسانی متمرکز بود، جهش علمی قابل توجه و دستیابی به رتبه اول منطقه در سال‌های اخیر از حیث تولید علم، بیش از 4 میلیون دانشجوی داخلی، ایجاد و گسترش بیش از 2800 دانشگاه و مرکز آموزش عالی، افزایش دانشجویان ایرانی خارج از کشور و موارد این‌چنینی همه از ثمره‌های این سیاست است.

در سال‌های بعد با ایجاد ساختارها و نهادهای جدید نظیر معاونت علمی و شورای عتف مباحث توسعه تحقیق و فنآوری‌های نوظهور در دستورکار قرار گرفت بهبود وضعیت انتشارات علمی ایران به‌ویژه در حوزه فنآوری‌های نوظهور (مانند فناوری نانو و زیست‌فناوری) و رشد تعداد پارک‌های علم و فنآوری و مراکز رشد از خروجی‌های اصلی این دوران است.

اما آنچه در دولت یازدهم و دوازدهم مور توجه قرار گرفت اجرای قانون دانش‌بنیان و حمایت از استارتاپ‌های فناوری و خدماتی بود. رشد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و تعداد درخواست‌های بسیار زیاد برای ارزیابی در کنار افزایش درآمد و سهم آنها از اشتغال کشور، ایجاد مراکز شتاب‌دهنده نوآوری با مشارکت بخش خصوصی، توسعه مراکز نوآوری با مشارکت دستگاه‌های اجرایی و بهبود زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری گام‌های ابتدایی بود که دولت برای شروع حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان برداشته است.

جایگاه علمی جمهوری اسلامی ایران در جهان در آستانه چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی کجا است؟

بر اساس سیاست‌هایی که صحبت شد رتبه علمی ما رشد نمایی داشت و همین امر باعث شد تا تولیدات علمی کشور افزایش داشته باشد تا جایی که در سال‌های اخیر در رتبه 16 دنیا قرار بگیریم و در برخی از فنآوری‌های اولویت‌دار و پیشرفته مثل نانو، زیست‌فنآوری، بایو، علوم شناختی و سلول‌های بنیادین پیشرفت‌های چشمگیرتری داشته باشیم.

به‌عنوان نمونه در زیست‌فنآوری جایگاه نخست در منطقه و رتبه سیزدهم در جهان از منظر تولیدات علمی و رتبه دوم تولید داروهای زیستی در آسیا پس از ژاپن را داریم در حوزه نانو در منطقه رتبه اول و در دنیا در جایگاه 4 هستیم و حجم صادرات و فروش نانو در سال 96 و 95 به دو برابر سال‌های گذشته که مجموع رقم فروش محصو ت نانو را در سال 1396 به 14000 میلیارد ریال و صادرات محصولات مرتبط با این حوزه فنآوری به 62 میلیون دلار رسیده است. در طب بازساختی و سلول‌های بنیادی رتبه علمی کشور از 23 به 14 طی سال‌های 1393 تا 1396 ارتقا یافته است.

علاوه بر این ما اکنون بزرگ‌ترین زیست بوم نوآوری و کارآفرینی منطقه را داریم. استارتاپ‌های متعدد با توجه به ظرفیت کارآفرینی نیروی انسانی جوان و تحصیل‌کرده شکل گرفته که می‌تواند تا حدودی مشکل اقتصادی کشور را رفع کند.

نقش معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از زمان تشکیل در این رشد علمی کشور چیست؟

معاونت علمی و فناوری براساس ماهیت خود چند نقش اساسی داشته است. اولین نقش حمایت از توسعه علمی و فنآوری و تلاش برای ارائه راهکارهای دانشی برای مسائل واقعی کشور است در این راه ابزارهایی مانند ستادهای توسعه فنآوری و حمایت از طرح‌های کلان ملی با رویکرد شناسایی مسائل واقعی و تلاش برای رفع آنها را در دستور کار قرار داده است. نقش اصلی دیگر توسعه زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی در کشور بود که در معاونت به‌عنوان زیست‌بوم استارتاپی مطرح شد. مشکل اصلی بخش‌های اصلی اقتصادی ما این است که در اکوسیستمی رشد کرده اند که نوآوری، رقابت‌پذیر و بهره‌وری در آنها اصل نبوده و تغییر این اکوسیستم بسیار مشکل است. اکوسیستم استارتاپی یعنی نهادینه شدن فرهنگ خلق ایده‌های خلاقانه برای حل نیازها و مشکلات جامعه و صنعت. این اکوسیستم می‌تواند خون جدیدی ر رگ‌های صنعت ما جاری سازد ولازمه آن این است که صنایع بالغ و شکل‌گرفته ما نیز این زیست بوم جدید را به معنای واقعی حمایت کنند و از این فرصت استفاده کنند.  ما در معاونت این فضا را آماده کرده‌ایم و هر شرکتی بخواهد در این حوزه فعالیت کند ما از آن حمایت خواهیم کرد.

اما شاید مهم‌ترین نقش این معاونت در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان قرار داشته باشد. برای ایفای این نقش، یکی از اقدامات اساسی اجرای قانون دانش‌بنیان بوده که به نظر من مهم‌ترین برنامه سیاستی این حوزه در کشور چه قبل از انقلاب و چه بعد از آن است. دلیل آن هم مشخص است چرا که اجرای این قانون سبب شد روح کارآفرینی در جوانان بیدار شود و تمرکز بر تولید علم و مقاله به تجاری‌سازی نتایج پژوهش‌ها تغییر یابد.

 البته وزارت علوم و سایر نهادها نیز نقش اساسی در اجرا داشته‌اند ولی بدون اغماض این معاونت علمی بود که در دولت یازدهم اجرای این قانون را با جدیت دنبال کرد و در دولت دهم نیز معاونت علمی در تصویب قانون و تدوین آیین‌نامه‌ها محور اصلی بود.

اما اقدام اساسی دیگر در این حوزه تلاش برای رسوخ فنآوری در بدنه اصلی اقتصاد است که سعی شده است با استفاده از مکانیزم‌هایی نظیر ترغیب شرکت‌های بزرگ در سرمایه‌گذاری و حمایت از شرکت‌های نوآور و فنآور و نظام‌نامه پیوست‌فنآوری در قراردادهای مهم و بین‌المللی و تعامل و همکاری با دستگاه‌های اجرایی بخشی این مهم نیز اتفاق بیفتد.

یک نقش دیگری که معاونت داشته توسعه تعاملات بین‌المللی فنآوری و نوآوری بوده است. در اینجا هم برنامه‌های ویژه‌ای عملیاتی شده که توسعه زیرساخت‌های صادرات محصولات دانش‌بنیان یکی از مهم‌ترین آنهاست. ولی شاید یکی از برنامه‌های اساسی این حوزه، حمایت از بازگشت نخبگان ایرانی خارج از کشور بوده که جریان دانش و فنآوری جدید به‌روز را می‌تواند به کشور وارد کند. علیرغم این‌که دولت‌های مختلف از اهمیت جذب نخبگان خارج از کشور صحبت کردند ولی به جرات می‌توان گفت که اولین برنامه منسجم در این حوزه در معاونت علمی برنامه‌ریزی و اجرا شد که هدف اصلی آن گردش نخبگان و ارتقای توان دانشی و کارآفرینی کشور است.

برنامه‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای رشد هرچه بیشتر کشور در حوزه علم و فناوری چیست؟

ما چند برنامه اساسی داریم. اولین برنامه ما تمرکز بر رفع چالش‌های ملی با استفاده از راهکارهای فنآوری است. به‌عنوان نمونه با توجه به اولویت کشور در حوزه دارو و سلامت، برنامه‌ریزی کرده‌ایم که تا پایان دولت دوازدهم کسب دانش فنی و تولید 25 داروی پیشرفته شیمیایی ضدسرطان و بیماری‌های صعب‌العلاج، 28 داروی پیشرفته بیوتکنولوژی اولویت‌دار کشور و همچنین 50 ماده اولیه کلیدی صنعت دارو انجام شود. علاوه بر این توسعه فنآوری و تولید 7 واکسن کلیدی دام و طیور که اثرات مهمی در کاهش تلفات بخش دامی کشور خواهد داشت به نتیجه خواهد رسید.

علاوه بر این سعی داریم تا شرکت‌های بزرگ کشور را ترغیب کنیم تا با شتاب‌دهنده‌های فنآوری و تخصصی در حوزه خود ایجاد کنند و برای برنامه‌های تحقیق و توسعه خود از ظرفیت تیم‌های فنآور جوان و تحصیل‌کرده استفاده کنند. در این راستا توسعه پهنه‌های شهری نوآوری که بازیگران اصلی این حوزه از دولت، سرمایه‌گذار، شرکت بزرگ فنآور خصوصی گرفته تا تیم‌های فنآور استارتاپی همگی در یک فضا با هم فعالیت نمایند نیز در دستور کار ماست. به‌عنوان نمونه کارخانه نوآوری آزادی در محل قدیم کارخانه آما تجهیز و بازسازی شده و بیش از 300 تیم فنآور و ده شرکت بزرگ در آن مستقر شده‌اند.

پیش‌بینی شما از جایگاه علمی کشور در 40 سال آینده چیست و آیا این که با این رشد علمی و برنامه‌های پیش‌بینی شده می‌توان در بین 7 کشور پیشرفته جهان از لحاظ علم و تکنولوژی جای گرفت؟

الحمدلله به واسطه تاکیدات مختلف مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) و اقدامات مختلف دولت و نهادهای مسئول ظرفیت مناسبی در حوزه فناوری و نوآوری در کشور شکل گرفته و به نظر من کشور آماده یک جهش بزرگ در حوزه فناوری و نوآوری است که می‌تواند تغییر اقتصادی و اجتماعی وسیعی در کشور ایجاد کند. ولی تغییر نگرش در مدیران ارشد نظام و کشور برای حمایت از این جریان پاشنه آشیل این حرکت است. به‌عبارت ساده‌تر اگر می‌خواهیم به جایگاهی که گفتید برسیم باید اکوسیستمی در کشور ایجاد کنیم که در آن سرمایه انسانی، فرهنگ کارآفرینی و استارتاپی به معنای کامل آن و نوآوری و ریسک‌پذیری محور اصلی پیشرفت باشد. در این اکوسیستم جدید سرمایه انسانی کارآفرین و خلاق محور پیشرفت است انسان‌هایی مملو از جسارت، بلندپروازی، تلاشگر جهت به عینیت رساندن ایده‌ها تخیلات. دستیابی به جایگاه موردنظر مستلزم سرمایه‌گذاری در این موضوعات است.