ظهور استارت‌آپ‌های نفتی
موضوع حمایت از استارت‌آپ‌های حوزه نفت آذر ماه سال گذشته برای نخستینبار از سوی وزارت نفت اعلام و به دنبال آن در نمایشگاه نفت به آن تا حد خوبی پرداخته شد.
بیژن زنگنه اخیرا در برنامه گفتوگوی ویژه خبری با اشاره به حمایت ویژه وزارت نفت از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان گفت: «وزارت نفت تصمیم گرفته است حدود ۱۷ هکتار زمین و ساختمان را در انبار نفت «ری» که پیش از این متعلق به پژوهشگاه صنعت نفت بود، به استقرار استارت‌آپ‌های حوزه نفت اختصاص دهد که این کار به‌زودی انجام خواهد شد و موضوعی بسیار مهم برای آینده استارت‌آپ‌هاست و بنده معاون خودم در امور مهندسی، پژوهش و فناوری را به‌طور ویژه مامور پیگیری این موضوع کرده‌ام».
با توجه به اینکه موضوع حضور استارت‌آپ‌ها در سایر حوزه‌های فعال دیگر در کشور همواره مورد توجه قرار داشته است، اینبار مطرح‌شدن ایده حمایت از استارت‌آپ‌های نفتی و شرکت‌های دانش‌بنیان در منطقهای به وسعت ۱۷ هکتار بسیار قابل توجه است. بر پایه نظرات کارشناسان و با درنظرداشتن شرایط اقتصادی ایران در دوره سخت تحریم‌ها، کشور یا شاهد خروج شرکت‌های خارجی است یا به توانایی آنها برای انجام پروژه‌های بزرگ نفتی اطمینان لازم و کافی را ندارد، در این شرایط شرکت‌های فناوری و استارت‌آپ‌ها هستند که به رشد صنعت نفت کمک می‌کنند.
ابراهیم طالقانی، مدیر پژوهش و فناوری شرکت ملی نفت با اشاره به اینکه حمایت از فعالان استارت‌آپی از وظایف این مدیریت است، گفت: «قرار است ظرفیت‌مان را برای کمک به این بخش به کار بگیریم. امروز بخش غیردولتی مشتاق به انجام فعالیت‌های پژوهشی و استارت‌آپی است که نشان‌دهنده حرکت در مسیر درست است».
از حدود سه دهه گذشته، هم‌زمان با کاهش نقش شرکت‌های بین‌المللی نفت در حوزه توسعه فناوری در حوزه بالادستی صنعت نفت، شرکت‌های نفتی مسئولیت شناسایی و تامین نیازهای فناورانه حوزه بالادستی صنعت نفت را عهده‌دار شدند.
با توجه به اینکه توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌های دارای نوآوری بنیادی ریسک و هزینه بالایی دارد، شرکت‌های نفتی به نوآوری تدریجی روی آوردند که این امر بستر را برای ورود استارت‌آپ‌های فناورانه با هدف دستیابی به نوآوری‌های بنیادی به حوزه بالادستی صنعت نفت، فراهم کرده است. در حال حاضر نبض فناوری در بسیاری از حوزه‌های فناورانه بالادستی صنعت نفت، در دستان تعداد بسیاری از شرکت‌های کوچک دانش‌بنیان است که بیشتر آنها بر پایه استارت‌آپ‌های فناورانه موفق شکل گرفته‌اند. استارت‌آپ‌ها به عنوان بازوی توسعه فناوری‌های بنیادی در حوزه بالادستی صنعت نفت قلمداد می‌شوند که به همین منظور وزارت نفت با همراهی شرکت‌های اصلی و فعال حوزه بالادستی صنعت نفت توجه ویژه‌ای به این موضوع مبذول داشته است.
استارت‌آپ‌های فناورانه در حوزه بالادستی صنعت نفت
معنا و مفهوم بنیادی ظهور استارت‌آپ‌های فناورانه، در حوزه بالادستی صنعت نفت، حرکت به سوی شایستگی فناورانه جدید و دارای نوآوری بنیادی است. این شرکت‌ها با فعالیت‌های تحقیقی متعدد کوچک و محرک‌های بسترساز آغاز به کار می‌کنند و نیاز به منابع محدودی دارند. استارت‌آپ‌ها با انجام چنین فعالیت‌هایی، اتصال امکانات فناورانه جدید به نیازهای رفع‌نشده یا به صورت ضعیف پاسخ‌داده‌شده در صنعت را هدف قرار داده‌اند. باید توجه داشت که شرکت‌های خدمات نفتی در سراسر جهان درصدد انجام پروژه‌های نوآوری فناورانه هستند که نتایج واضح و قابل پیش‌بینی دارند. اما در جوی بزرگ‌تر با شرایط متلاطم‌تر، اجرای این دست از پروژه‌ها ریسک بالایی به همراه دارد که از توانایی اصلی شرکت‌های خدمات نفتی خارج است. شرایط کنونی صنعت نفت کشور نیز دستخوش تلاطم‌هایی است که مسئولان و مدیران را بر آن داشته است تا بکوشند در آینده‌ای نزدیک شماری از پروژه‌های نوآوری با ریسک پایین، مورد اطمینان و با نتایج قابل پیش‌بینی را با برنامه‌ریزی و مکانیسم‌های مناسب اجرا کنند و همچنین تعدادی از پروژه‌های نوآوری با ریسک بالا را به استارت‌آپ‌های فناورانه واگذار کنند و به این ترتیب از فرصت‌های نوآوری بنیادی و بلندمدت نیز غافل نشوند.
برای استارتاپ‌ها در بخش بالادستی صنعت نفت، دستیابی به منابع به‌ویژه منابع مالی برای ورود به حوزه‌های فناورانه جدید و در حال تغییر، امری دشوار است. یکی از شیوه‌های تامین منابع استارتاپ‌ها، سرمایه‌گذاری بازیگران اصلی (شتاب‌دهنده‌ها) در قالب سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر است. شتاب‌دهنده‌ها نقش مهمی در ساخت اکوسیستم استارتاپ‌ها در این حوزه دارند. این سامانه سرمایه‌گذاری به این دلیل اهمیت دارد که می‌تواند استارتاپ‌های حوزه را به‌راحتی معرفی کند. این نیروهای متخصص چون شرایط بازار و شیوه کار را می‌دانند، برای استارتاپ‌های تازه‌کار کمک مهمی محسوب می‌شوند. پلتفرمی مثل شتابدهنده که در سود و زیان استارتاپ‌ها شریک شده است و بخشی از سهام‌‌شان را در اختیار می‌گیرد، همه امکانات خود را در اختیار استارتاپ‌ها می‌گذارد تا پیشرفت کنند. با این سرمایه‌گذاری‌ها استارتاپ‌ها نقش محرک‌های پایین به بالا را برای شتاب‌دهنده‌ها ایفا می‌کنند و در همین راستا شرکت‌های استارتاپ می‌توانند منبع مهمی برای بازآفرینی راهبردی سرمایه‌گذار بالادستی باشند.
مدیرعامل یک شرکت توسعه بالادستی به عنوان شتابدهنده حوزه انرژی در این‌باره گفته است: «متاسفانه صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر در حوزه انرژی شکل نگرفته و کسب‌وکارهای سنتی که سرمایه‌گذاران بالقوه این حوزه هستند، فعالیت بهتری در اکوسیستم دارند. این شرایط با شکل‌گیری اکوسیستم بهتر خواهد شد اما فعلا شتابدهنده می‌تواند استارتاپ‌ها را به فعالان سنتی این حوزه مرتبط کند. بخشی از فضا سنتی است که با حضور استارتاپ‌ها و شکل‌گیری اکوسیستم بهتر خواهد شد».
در این راستا وزارت نفت با تشکیل شورای راهبری ضمن ارائه تعریفی صحیح و دقیق از نیازهای خود، با ایجاد فضایی فیزیکی مناسب برای حضور شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها، به ارائه این نیازمندی‌ها خواهد پرداخت. استارتاپ‌ها نیز با انجام تحقیقات و جست‌وجوی متعدد یک یا چند مسیر فناورانه که در پاسخ‌گویی به چالشها و نیازهای صنعت نفت چشم‌اندازی امیدبخش دارد و نیز از لحاظ فناوری امکان‌پذیر است، در مسیر تکامل آن پرشتاب به حرکت درمی‌آیند.
بر اساس تصمیمات وزارت نفت و برجسته‌کردن ضرورت حضور استارتاپ‌ها در این صنعت، پس از مراحل امکان‌سنجی استارتاپ‌ها، تکامل فناوری و تجاری‌سازی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود که در آن استارتاپ‌های مستقل به‌وسیله شرکت‌های خدمات نفتی تغذیه می‌شوند و امکان استفاده نظام‌مند از منبع تحت اختیار آن شرکت‌ها، برای استارتاپ‌ها فراهم می‌شود.
هرگاه طرح برتر به وسیله صنعت برگزیده شد، شرکت‌های بزرگ خدمات نفتی استارتاپ‌ها را خریداری می‌کنند یا مشارکت راهبردی را با آنها آغاز می‌کنند و به همین ترتیب هم استارتاپ‌ها حمایت می‌شوند و هم شرکت‌های خدمات نفتی اساس فناوری شرکت خود را محکم‌تر می‌کنند.
نقش استارتاپ‌های فناورانه در آینده
برای حیات حوزه بالادستی صنعت نفت فناوری و نوآوری امری حیاتی است. اما توسعه فناوری‌های جدید در این صنعت چالشی بزرگ به حساب می‌آید که از عوامل اصلی آن زمان‌بربودن روند توسعه، هزینه‌های بالا، مقیاس بزرگ و پیچیدگی پروژه‌های نفت و گاز است.
باید اشاره کرد وزارت نفت باید برای تسریع سرمایه‌گذاری اولیه در استارتاپ‌های فناورانه، منابع مالی راهبردی سرمایه‌گذاری خطرپذیر خود را توسعه دهد. از سوی دیگر، استارتاپ‌های فناورانه باید قادر باشند یک فناوری را به سطحی از توسعه‌یافتگی برسانند که یک شرکت متخصص در آن حوزه به فناوری تمایل نشان دهد و برای مرتفع‌کردن نیازهای حوزه بالادستی آن را با همکاری استارتاپ اصلاح و تکمیل کند.
وزیر نفت پیش از این تصریح کرده بوده استارتاپ‌ها نه تنها امر اشتغال‌زایی را برای جوانان به همراه دارند، بلکه باعث پویایی و افزایش خلاقیت‌ها و مهارت‌های آنها می‌شود و بدون تردید صنعت نفت با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از چرخ اقتصاد کشور است، می‌تواند سهم زیادی از ایجاد چنین کسب‌وکارهایی در روند توسعه صنعت نفت داشته باشد.
