دو قدم تا زیستگاه‌های حیات وحش تهران
سجاد تبریزی در شماره امروز روزنامه اطلاعات گزارشی درباره وضعیت پارک ملی خجیر، دومین پارک ملی قدیمی حیات وحش در جهان و محیط بانان آن نوشته است که در ادامه می آید:
روز محیط بان گرچه در تقویم رسمی کشور ثبت نشده، اما همه دوستداران محیط زیست و بسیاری از مردم تاریخ آن را به خوبی در حافظه خود محفوظ دارند: سالروز ولادت امام رضا(ع).
در واقع داستان ضمانت امام رضا(ع) نزد شکارچی و ممانعت آن حضرت از کشته شدن آهو، باعث شد تا روز ولادت امام هشتم به عنوان روز محیط بان، که یکی از وظایفش حفظ و حراست از گونه‌های حیات وحش است، برگزیده شود.
این رسم کم کم در حال جا افتادن است و امید می‌رود با ادامه پیدا کردن آن، این روز بزرگ و بابرکت در تقویم رسمی کشور نیز به نام محیط بانان ثبت شود.
برای دیدار با محیط بانان، سفر کوتاهی به یکی از پارک‌های ملی در دو قدمی تهران و چسبیده به این کلان شهر می‌رویم: پارک ملی خُجیر. این پارک 74 هزار هکتاری از محدوده پردیس تا ورامین ادامه دارد و در خود ذخایر ارزشمندی از گیاهان و حیات وحش را جا داده است.
یک صبح در پاسگاه محیط بانی
محمد شکاری، محیط بان پارک ملی خُجیر است. او 10 سال است که به حرفه محیط بانی مشغول است و در خجیر، سرخه حصار و لواسانات محیط بان بوده است. صبح یک روز گرم تابستانی در یکی از پاسگاه‌های خُجیر او و همکارانش در حال آماده شدن برای رفتن به محل ماموریت‌شان هستند. پاسگاه ساده و خودمانی است. دو کاناپه در اطراف، یک میز و صندلی و سوی دیگر آن پشتی قرار دارد.
شکاری به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: در خُجیر کل و بز، قوچ و میش، پلنگ، شغال، روباه، کفتار داریم و پرندگانی چون کبک و تیهو هم هستند. به گفته وی، به دلیل وجود سد ماملو در این منطقه، پرندگان آبزی مانند غاز، اردک، دراج و حواصیل هم در منطقه هستند و گاهی اوقات فلامینگوها نیز در مسیر خود به اینجا سری می‌زنند.
این محیط بان باسابقه «خُجیر» همچنین در سال 1387 در این منطقه پلنگ رویت کرده است. شکاری از خاطرات تلخ و شیرین محیط بانی می‌گوید و می‌افزاید: یک بار در زمستان در پارک ملی سرخه حصار برف سنگینی آمده بود و بوران سختی گرفته بود. گله آهوها برای به دست آوردن غذا به پایین و به لب جاده آمده بودند. ما ابتدا برای آنها یونجه تهیه کردیم و بعد از آن راه بازگشت‌شان را باز کردیم و آنها را به زیستگاه‌شان برگرداندیم.
شکاری در مورد شرایط فعالیت‌های محیط بانی با اشاره به شهدای محیط بانی در چند سال اخیر به ویژه در جنوب کشور، توضیح می‌دهد: مشکل همه جا و در همه کارها وجود دارد، اما لازم است برای محیط بانی قانون سختی کار بگذارند. به گفته وی اوضاع در این چند سال بهتر شده است.
بیرون پاسگاه، آفتاب هر جنبنده‌ای را به سایه می‌کشاند و باد هم فقط داغی هوا را جابجا می‌کند. حتی پرندگان هم به سایه پناه برده‌اند و آسمان بدون لکه ابر، نشانی از پرواز پرندگان هم ندارد. اما محیط بان‌ها می‌آیند و می‌روند، هر یک به دنبال ماموریتی.
روح الله کلکوه، دیگر محیط بان منطقه است که در حال مرتب کردن کوله خود برای ماموریت است. او نیز از سال 1387 در کسوت محیط بانی است و به جز خُجیر، دو سالی هم در مناطق فیرزوکوه، لار، ورجین و لواسان بوده است. کلکوه در مورد گونه‌های حیات وحش این مناطق می‌گوید: لار و ورجین خرس دارد و فیروزکوه نسبت به دیگر مناطق، پلنگ بیشتری دارد که گاهی اوقات در روز به نزدیک روستاها هم می‌آیند.
شکارچیان، اولین مشکل
کلکوه در مورد اتفاقات متعددی که در مواجه محیط بانان با شکارچیان می‌افتد، توضیح می‌دهد و می‌گوید: آخرین مورد همین دو سه هفته پیش بود. ساعت 12 شب به همراه همکارم داشتیم در خُجیر گشت می‌زدیم که ناگهان متوجه شدیم یک دستگاه خودروی سمند کنار جاده متوقف شده است. جلو رفتیم و زمانی که داشتیم صندوق آن را بازرسی می‌کردیم، متوجه شدیم دو سه نفر عقب سمند کنار جاده خوابیده‌اند تا دیده نشوند. قصد داشتند سوار شوند که ما از راه رسیده بودیم. با این حال مقاومت زیادی کردند و به سختی و با وضع بدی تسلیم شدند. آنها دو راس قوچ شکار کرده بودند.
کلکوهی خود در ارتفاعات منطقه لار، پلنگ را مشاهده کرده و با دوربین حدود نیم ساعت یکی از آنها را زیر نظر داشته است. وی توضیح می‌دهد: قبل از اینکه عشایر به لار برسند، خرس‌ها به این منطقه می‌آیند، ولی هنگام حضور آنها چندان خود را نشان نمی‌دهند. به گفته کلکوه، عشایر لار از خرداد تا شهریور ماه در این منطقه هستند و بعد به ورامین بر می‌گردند.
دومین پارک ملی جهان
پارک ملی خجیر در زمان ناصر الدین شاه قاجار، قرق سلطنتی بود و از این منطقه و حیات وحش آن حفاظت می‌شد. از این رو، این پاک ملی دومین منطقه حفاظت شده و پارک ملی در دنیا به شمار می‌رود.
امامعلی یگان زاده، رئیس اداره پارک‌های خجیر و سرخه حصار در این مورد می‌گوید: بعد از انقلاب، سازمان حفاظت از محیط زیست خجیر را جزو ناطق چهار گانه اعلام کرد و تبدیل به پارک ملی شد. به گفته وی، قدمت این پارک برمی‌گردد به زمان ناصرالدین شاه که اینجا را قرق سلطنتی اعلام کرده بود و به خاطر قدمتش، در حالی حاضر دومین پارک ملی دنیا محسوب می‌شود.
محیط زیست و قانون اساسی
اینکه ما دومین پارک ملی دنیا را از نظر قدمت داریم، نشان می‌دهد از ابتدا برای محیط زیست احترام قائل بوده ایم. یگان زاده با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: اصل پنجاهم قانون اساسی در مورد حفاظت از محیط زیست که یکی از افتخارات این نظام هست نیز نشاندهنده همین موضوع است. این در حالی است که بیگانگان همواره خلاف این موضوع را تبلیغ می‌کنند.
رئیس اداره پارک‌های خجیر و سرخه حصار توضیح می‌دهد: از زمان ناصر الدین شاه، شاهان برای شکار به اینجا می‌آمدند، در آن دوره تعداد حیات وحش بسیار زیاد بود و ما آمار 17 هزار راس را برای آن دوره ثبت شده داریم. شاهان تفرج گاهشان همین حیات وحش بود، ولی اینگونه نبود که همه بروند و شکار کنند و بی قانونی باشد. شکار فصل داشت، سالی یکی دوبار هم تفریح و ورزش می‌کردند و هم شکار. این شکار برنامه ریزی شده بود و باعث می‌شد تا از فشار بر روی مراتع کاسته شود، چرا که در آن دوره تعداد حیات وحش بسیار زیادتر بود.
راه سازی، قاتل حیات وحش
بلایی که جاده سازی‌ها بر سر حیات وحش می‌آورد، شاید به ظاهر مشخص نباشد. اما واقعیت این است که توسعه حمل و نقل بزرگترین قاتل حیات وحش است.
امامعلی یگان‌زاده که کارشناس ارشد مدیریت اقتصاد محیط زیست است، با اشاره به جاده‌های ساخته شده در منطقه می‌گوید: اگر در دوره ناصر الدین شاه جمعیت حیات وحش بسیار زیادتر از حالا بود، به شرایط زیستگاه بر می‌گردد. امروز امکان ازدیاد جمعیت حیات وحش بسیار پایین آمده است و شاید نتوان جمعیت آنها را به تعداد سابق بازگرداند. رئیس اداره پارک‌های خجیر و سرخه حصار توضیح می‌دهد: دلیل اصلی، بسته شدن مسیرهای رفت و آمد حیات وحش است. ساخت بزرگراه‌های بابایی و پردیس و نیز جاده‌های خاکی، به مثابه قتل عام حیات وحش است. ما راه ییلاق و قشلاق حیات وحش را بسته‌ایم و وقتی راه آنها بسته شود، مجبورند به صورت جزیره‌ای زندگی کنند. این جزیره‌ای ماندن، بیماری‌های ارثی را گسترش می‌دهد و ژن آنها به سمت ناخالصی میل می‌کند. یعنی ژن آنها سست می‌شود و با یک بیماری ضعیف و کوچک ممکن است از بین برود. متاسفانه الان زیستگاه‌ها به دلیل هجومی که به استان تهران آورده شده، بسته شده است و این خطری جدی برای محیط زیست است. تنها یکی دو راه برای آنها باقی مانده است که حتما باید آن را باز کنیم.
وی تاکید می‌کند: گُدار و مسیر حیات وحش بسته شده است. در این فصل جمعیت حیات وحش باید در منطقه «لار» می‌بودند. بعد از سرد شدن هوا به ورجین می‌رفتند و بعد از آن به اینجا و در نهایت به ورامین می‌رفتند. در حالی که الان در یک جا ساکن هستند و نمی‌توانند جایی بروند.
ایرانیان دوستدار حیات وحش
علاقه به حیوانات در فرهنگ ما ریشه دارد و وارداتی نیست. ما در فرهنگ ایرانی و اسلامی خود همواره به محبت کردن و دوست داشتن حیوانات توصیه شده ایم. در سیره ائمه اطهار مثال‌های فراوانی از محبت به حیوانات مختلف دیده می‌شود و توصیه‌های زیادی در این مورد وجود دارد. اما حفظ محیط زیست در مقیاس ملی، همت ملی می‌طلبد و قبل از هر چیز باید فرهنگسازی شود. بسیاری از مردم مخاطرات اقدامات خود را نمی‌دانند، اگر بدانند، با توجه به پیشینه فرهنگی، مطمئنا تلاش بیشتری برای حفاظت از حیات وحش و محیط زیست می‌کنند.
یگان زاده تعریف می‌کند: چند سال پیش یک گروه از کارشناسان آمریکایی به خجیر آمده بودند. وقتی گله 2000 تایی را دیدند، یکی از آنها گفت که خیلی به دروغ علیه ایرانیان تبلیغ می‌کنند و به ما می‌گفتند، اما این حیات وحش در نزدیکی پایتخت به این شکل مانده، این فرهنگ ایرانیان را نشان می‌دهد. در صورتی که کشورهایی هستند آنقدر سرمایه گذاری می‌کنند که فرهنگشان را ایجاد کنند، در حالی که ما این فرهنگ را داریم.
محیط بان در راس هرم سازمان
سازمان حفاظت از محیط زیست ارکان مختلفی دارد که همه در راستای محافظت از سرمایه‌های طبیعی کشور فعالیت می‌کنند. اما در میدان عمل، آنکه مراقبت فیزیکی می‌کند و از آسیب به منابع طبیعی جلوگیری می‌کند، محیط بان است.
یگان زاده در مورد محیط بانی
به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: محیط بان در راس هرم سازمان حفاظت از محیط زیست قرار دارد. یعنی اگر محیط بان نباشد، دیگر سازمان محیط زیست معنی ندارد. وقتی مسئولان برای بازدید به سازمان می‌آیند، احساسشان این است که محیط بان هوای خوب دارد، کوه دارد، چشمه دارد و.. اینها را می‌بینند و می‌گویند مردم اینها را می‌خواهند و محیط بان‌ها آن را دارند. در حالی که کار محیط بان خیلی سخت است، حفظ و حراست از مناطق چهارگانه محیط زیست با محیط بان است.
رئیس اداره پارک‌های سرخه حصار و خجیر در مورد سختی کار محیط بانی می‌گوید: کار محیط بان شبانه روزی است. 18 روز در ماه کار می‌کنند و 12 روز استراحت. در هیچ کجای کشور این شرایط کار وجود ندارد. حتی در تعطیلات که همه مردم به استراحت می‌پردازند، کار محیط بان‌ها چندین برابر می‌شود و هیچ کدام از پرسنل حتی اجازه مرخصی ندارند. در تابستان با این هوای گرم، هر صبح کوله را بر می‌دارند و به سمت ارتفاعات راه می‌افتند، تا نیمه شب که به پاسگاه بر می‌گردند. وقتی هم به پاسگاه می‌رسند، نه شام، نه وعده غذا، نه هیچ امکاناتی، خودشان باید غذا درست کنند. در واقع آنهایی که می‌گویند محیط بانی محیط زیست تفریحی است، به این دلیل است که خودشان نهایتا یک روز را در طبیعت می‌گذرانند. اما کار محیط بان واقعا اینجوری نیست، خسته کننده است.
قانون سختی کار برای محیط بانان
تفاوت بزرگ شرایط کارمحیط بان‌ها و دیگر کارکنان دولت، دور بودن آنها از شهرها، در اختیار نبودن زمان مرخصی، نداشتن وعده‌های غذایی، دوره متفاوت 18 روز به 12 روز و از همه مهمتر مخاطرات جانی ناشی از مواجهه با باندهای تبهکار شکار و زمین خواری، باعث شده است این شغل در عمل در زمره خطرناک‌ترین شغل‌ها باشد.
یگان‌زاده با اشاره به موارد بالا می‌گوید: با این حال نمی‌دانم چرا برای تصویب سختی کار محیط بانان مقاومت‌های زیادی صورت می‌گیرد. سازمان محیط زیست در حال پیگیری است، ولی تاکنون به نتیجه‌ای نرسیده است، چرا که برخی فکر می‌کنند شرایط سخت و زیان آور فقط این است که کسی با مواد شیمیایی سر و کار داشته باشد یا شغل‌هایی نظیر آتش نشانی، در حالی که آتش نشانی یکی از کارهایی است که همکاران ما هم انجام می‌دهند و شرایط کار آنها فقط در یک مورد آتش سوزی بسیار سخت‌تر است. چرا که باید کوه‌ها و دشت‌ها را پیاده یا با وسایل نقلیه سبک طی کنند و بعد از آن با دست‌های خالی، بدون آب و مواد شیمیایی آتش را خاموش کنند. وی ادامه می‌دهد: ما در چهار فصل سال در بیابان و برهوت شکارچی داریم که کارشان با گلوله است. نه
بی سیم جواب می‌دهد، نه تلفن‌ها آنتن دارد و نه هیچ وسیله ارتباطی دیگری وجود دارد. اگر همکاران ما دچار حادثه‌ای شوند، شاید دو سه روز طول بکشد تا خبرش به ما برسد و این دقیقا خودِ سختی کار است. با این حقوق هیچ کس نمی‌آید یک ساعت هم کار کند.
به جز اینها کار محیط بانان با کسانی هم هست که زمین خوارند. با کسانی که یک شبه می‌خواهند میلیاردر شوند. زمین را تصرف می‌کنند، فنس کشی می‌کنند و پشتیبان هم دارند. محیط بان باید با دست خالی با اینها مقابله کند.
یگان زاده مکثی می‌کند، به دور دست خیره می‌شود و می‌افزاید: فکر نمی‌کنم هر کسی بتواند این شرایط را تحمل کند و عشقی که محیط بانان به طبیعت و حیات وحش دارند، باعث می‌شود که کارشان را به خوبی انجام دهند. به جز این، بسیاری از زمین خواران دست به چک هستند، پایبند حلال و حرام نیستند، هر کاری از آنها بر می‌آید. علیه محیط بان گزارش‌های نادرست تهیه می‌کنند و استشهاد جعلی می‌آورند و محیط بانان را به حاشیه می‌کشانند. یگان زاده
تاکید می‌کند: محیط بان است که اجازه نمی‌دهد زمین‌های ملی از بین برود. در مورد شکار هم همین است و بار اصلی بر دوش محیط بان است.
حافظان محیط زیست
74 هزار هکتار پارک ملی با 5 پاسگاه و 35 پرسنل محافظت می‌شود. از هر طرف که حساب شود، کاملا مشخص است این تعداد رقمی بسیار پایین است. امامعلی یگان زاده، رئیس اداره پارک‌های سرخه حصار و خجیر با اشاره به این موضوع می‌گوید: 74 هزار هکتار زمین را با اسلحه نمی‌شود حفظ کرد، مگر اینکه مردم خودشان بخواهند و فرهنگ حفاظت را داشته باشند. وی همچنین توضیح می‌دهد: پرسنل حفاظت خیلی کم هستند، ما 5 پاسگاه داریم که هر پاسگاه حداقل به 16 پرسنل نیاز دارد. در واقع آن چارت 18 روز کار، 12 روز استراحت نیز بر اساس این تعداد نیرو بسته شده است. با این حال ما در مجموع 35 نفر نیرو داریم. ما با استانداردهای جهانی فاصله داریم، به نظرم از این رقم هم باید بیشتر باشد، چرا که ما هنوز به آن سطحی نرسیده‌ایم که مردم خودشان حافظ محیط زیست باشند، پس به نیروی بیشتر از استاندارد نیاز داریم. اما مهمتر این است که فرهنگ حفاظت از محیط زیست بالاتر برود.
وی در پایان گفتگوی خود به گزارشگر روزنامه اطلاعات می‌گوید: درمورد نیروها باید تخصصی سازی کنیم. باید محیط بانی را استخدام کنیم که رشته تخصصی آن را خوانده باشد و قوای بدنی لازم را نیز داشته باشد. یک محیط بان باید دارای تحصیلات لیسانس، کارشناسی ارشد و دکترای محیط بانی باشد، چرا فقط مقطع کاردانی برای محیط بانی وجود دارد؟
به گفته وی، محیط بان باید خودش بتواند زیستگاه‌های حیات وحش را بررسی کند و به خوبی تشخیص دهد، او همچنین باید قادر به بررسی تخصصی گونه‌های حیات وحش باشد، چرا که در این صورت محیط زیست طبیعی سالم تری خواهیم داشت.
