آب رفته‌ای که برمی‌گردد؟
به گزارش خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، این روزها خاورمیانه روزگار چندان خوشی ندارد. منابع آب، به‌ویژه برای آنان که پیش از این هم دسترسی چندانی به آب نداشتند، به‌طور مدام در حال از بین رفتن هستند. کشورهایی چون یمن، امارات، عربستان و عراق با بحرانی درگیر هستند که توجه جهانی را به خود می‌طلبند. اما فاکتور مشترک بین تمام این کشورها، فقدان منابع آب و مدیریت ضعیف منابع موجود است.
خاورمیانه‌ای که نفت آن را تبدیل کرده است به مرکز تولید ثروت؛ اقلیم و محیط زیستش با این ثروت چندان سرسازگاری ندارد. بیابان‌ها در همه‌جا به پیش می‌رانند. کشاورزی 85 درصد آب‌های آن را به کام خود می‌کشد، و خشکسالی‌های متناوب چشم‌انداز منطقه را دگرگون می‌کند. در این میان، مردمانش نیز کمر همت به بدتر کردن اوضاع بسته‌اند و تیشه به ریشه زندگی آن زنده‌اند. عربستان نمونه بزرگ اشتباهات مدیریتی آب در این منطقه است.
عربستان، تقابل نفت و آب
عربستان سعودی نمونه منحصر به فرد کشوری شناور در ثروت عظیم نفت اما تشنه‌کام آب‌های تجدیدپذیر است. عربستان، نه رودخانه دارد، نه آبشار و نه دریاچه. واژگانی غریب در دریای نفت. اما تنها نفت نیست که بر غربت این واژگان افزوده است.
مدیریت اشتباه منابع آب، بیماری مزمن این کشور است. نیم قرن پیش عربستان بر روی یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین آبخوان‌های دنیا با حدود 500 کیلومتر مکعب آب قرار گرفته بود. دانشمندان می‌گویند یک نسل عربستانی، توانست این مقدار عظیم آب را با مدیریت غلط به باد فنا دهد.
عربستان سالانه 100 میلی‌متر بارندگی دارد. این کشور احتمالا تا 20 سال آینده خالی از آب خواهد بود. پرداخت یارانه‌های بسیار، باعث شده است مردم این کشورِ بی‌باران و رودخانه و دریاچه، تقریبا هیچ پولی برای آب پرداخت ننمایند. در حالی که اروپایی‌های پرباران به ازای هر نفر 130 لیتر در روز آب مصرف می‌کنند، عربستانی‌های بی‌باران 350 تا 500 لیتر مصرف آب روزانه دارند.
وقتی در 1973، دنیا جولانگاه قیمت نفت بود، صعودی‌ها دست به‌کار اجرای سیاست‌های خودکفایی در محصولات کشاورزی شدند. از طرفی تقاضای گوشت نیز کشت خوراک دام‌ها را افزایش داد. این پروژه‌های بزرگ کشت وکار، عربستان را تبدیل به یکی از قطب‌های تولید مواد غذایی در خلیج فارس کرد. اما هزینه این افتخار را آب‌های زیرزمینی عربستان پرداختند. این کشور یکی از بزرگترین تولید کنندگان گندم جهان بود اما به قیمت تولید یک تن گندم با هزار تن آب. ماجرا به همین جا ختم نمی شود، حتی گله‌های بزرگ احشام عربستان در آغل‌هایی با تهویه مطبوع نگهداری می‌شدند.
در مطالعه‌ای که در 2013 در دنیا انجام شد، موسسه‌ی منابع جهانی آب به این نتیجه رسید که عربستان سعودی از جمله کشورهایی است که منابع آب‌های تجدیدپذیر خود را به شدت تحت فشار قرار داده است به‌طوری‌که سالانه بیش 80 درصد آب‌های قابل مصرف کشاورزی، صنعتی و مصارف روزانه این کشور استحصال شده است.
از زمین خواری تا نخریدن گندم
حالا صعودی‌ها به خود آمده‌اند. می‌خواهند روش‌های کشت و مصرف آب خود را دگرگون کنند.
در 2008 این کشور تصمیم گرفت خرید گندم از کشاورزان محلی را 5 12 درصد کاهش دهد تا هم به حفظ منابع آبی خود همت بگمارد و هم تا 2016 به واردات کامل گندم برسد. تصور این‌که چطور قرار است عربستان به این هدف برسد سخت است، اما به نظر می‌رسد دولت بر تعهد خود برای نخریدن گندم از کشاورزان داخلی وفادار است.
از طرفی مشوق‌هایی هم برای سرمایه‌گذاری کشاورزان عربستان در خارج از این کشور در نظر گرفته شده است. هدف این مشوق‌ها تشویق سرمایه‌گذاران عربستانی برای سرمایه‌گذاری در کشاورزی زمین‌های کشورهای پرآب برای تامین مواد غذایی عربستان در بستر یک استراتژی پایدار برای حفظ امنیت غذایی و امنیت آب است. اما باید پذیرای اتهاماتی چون تصرف زمین در کشورهای فقیری نظیر اتیوپی و سودان نیز باشد.
البته که سیاست توقف کشت گندم به‌خوبی طراحی نشده بود. ممنوعیت کشت گندم، کشاورزان توجیه نشده را به سوی کشت یونجه سوق داد که مصرف آب آن بیشتر هم بود. شاید همین اشتباه بود که دولت سعودی را برآن داشت تا کشت علوفه را به مدت سه سال متوقف کند.
همه راه‌ها به آب شیرین‌کن‌ها می‌رسد
عربستان سیاست جدیدی برای تامین آب در پیش گرفت و آن استفاده از آب‌شیرین‌کن بود. در 1969 این کشور اولین واحد آب‌شیرین‌کن خود را راه‌اندازی کرده بود. اکنون بیش از 30 واحد آب‌شیرین‌کن در سرتاسر این کشور از دریای سرخ تا خلیج فارس وجود دارند. در 2015 این آب‌شیرین‌کن‌ها 2479 1 میلیارد متر مکعب آب تولید کرده‌اند. آب‌شیرین‌کن‌ها 59 درصد آب مورد نیاز عربستان را تامین می‌کند و آب‌های زیرزمینی 41 درصد بقیه را.
هر چند آب‌شیرین‌کن گزینه مناسبی برای برآورد نیازهای آبی عربستان است اما تامین انرژی مورد نیاز این واحدها خود چالشی دیگر است. براساس گزارش‌هایی که در 2013 منتشر شد، تولید یک میلیون گالن آب نمک‌زدایی شده به 15 هزار کیلووات ساعت الکتریسیته نیاز دارد. گزارش‌های دیگر هم گفته‌اند انرژی مورد نیاز آب‌شیرین‌کن یک سوم تا نیمی از هزینه‌های نمک‌زدایی را به خود اختصاص می‌دهد.
بخش خصوصی برای نمک‌زدایی در عربستان سالانه 80 میلیون بشکه نفت مصرف می‌کند. هر چند شاید نفت عربستان جایی برای نگرانی از این بابت نگذارد اما آلودگی هوای سوختن این همه نفت، غیرقابل چشم‌پوشی است. پروژه‌های جدید شرکت‌ها استفاده از تکنولوژی‌های اسمز معکوس و تکنولوژی‌های حرارتی و «نیروگاه‌های سیکل ترکیبی» در واحدهای نمک‌زدایی هست تا بتوانند هم برق و هم آب را همزمان تولید کند. پروژه «رازالخیر» بزرگترین نیروگاه سیکل ترکیبی دنیا، پایه و اساس این برنامه است.
در نهایت
امروزه عربستان با عوارض دهه‌ها سیاست غلط دست و پنجه نرم می‌کند. توسعه‌ای که در مدیریت آب عربستان سعودی رخ می‌نماید دال بر ارتباط نزدیک بین آب و امنیت غذایی است. بایستی استراتژی‌های جامع‌تری طراحی شود تا توان برقراری تعادل بین این دو را داشته باشد و از اشتباهاتی که عوارض آن گریبان‌گیر کشاورزان می‌شود بپرهیزد. نمک‌زدایی مصرف انرژی را بالا می‌برد، و عربستان مجبور است بر روی تکنولوژی‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی، جایگزین‌های منابع انرژی و ایجاد محرک‌های لازم برای تغییر فرهنگ مصرف آب و انرژی و تغذیه آب‌های زیرزمینی سرمایه‌گذاری کند.
اگر قرار باشد تقاضای آب را آب‌شیرین‌کن‌ها تامین کنند، در 15 سال آینده به 29 میلیارد دلار پول نیاز است و 5 1 میلیون بشکه در روز نفت؛ یعنی به اندازه مصرف روزانه نفت بریتانیا برای تمام مصارفش.
