چرا مالچ‌ها پاشیده نمی‌شود؟
وقتی در ایران صحبت از ریزگردها به میان می‌آید، اولین موردی که به ذهن مردم می‌رسد منشا این ریزگردهاست. ایران از دو کانون مورد هجوم ریزگردها و گردو غبار است. کانون اول، کشورهای همسایه به ویژه عراق است و کانون دوم عوامل داخلی.
به گزارش خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، در مورد کانون اول ریزگردها، انگار چاره‌ای جز تحمل نیست. هر چند ایران توانسته است با اجماع کلیه کشورها، قطعنامه «مقابله با ریزگردها» را در سازمان ملل به تصویب برساند، اما به نظر می‌رسد تا زمانی که منشا اصلی این ریزگردها، یعنی کشور عراق، به ثبات سیاسی واقعی نرسد، نمی‌توان امیدی برای حل مشکل فراکشوری ریزگردها داشت.
اما کانون و منشا دوم رخداد این پدیده، داخل ایران هست، آمارهای مختلفی در مورد درصد مربوط به منشا داخلی گرد و غبار وجود دارد. آماری که صحبت از عامل داخلی 10 تا 20 درصدی ریزگردها دارد تا آمار 65 درصدی. درحالی که تا پیش از این مسوولان و کارشناسان، بیابان‌های عراق و عربستان را منشا اصلی این پدیده معرفی کرده‌اند، حالا بسیاری نظر خود را عوض کرده و نگاهشان به داخل مرزهای کشور رسیده است. از 11 کانون بزرگ تولید ریزگرد در کشور پنج کانون آن در استان سیستان و بلوچستان و کرمان و حوزه جازموریان است. اراضی کشاورزی رها شده، مراتع تخریب شده، تالاب‌های خشک، و بیابان‌های جنوب شهر اهواز، کارگردانان اصلی این سریال دایما تکراری در ایران هستند.
هرچند گروهی از محیط زیست شناسان، ممانعت از انتقال آب از سرشاخه‌های رودخانه‌های استان خوزستان و احیای عرصه‌های طبیعی تخریب شده مانند تالاب‌ها، مناطق مرطوب و مراتع را به‌عنوان موثرترین راه برای مقابله با ریزگردهای داخل کشور عنوان می‌کنند و هشتم آذرماه امسال بود که منشا اصلی پدیده گرد و غبار بندرعباس، خشک شدن جازموریان و بیابانی شدن جنوب کرمان معرفی شد، اما گویی در تمام طرح‌هایی که برای مقابله با گرد و غبار در ایران مطرح می‌شود، مالچ پاشی تنها راه ممکن نمودار می‌شود.
اما مالچ چیست؟
مالچ انواع مختلفی دارد، مالچ پلیمری، سنتزی، شیمیایی، بیولوژیک، و نفتی. در ایران مالچ نفتی بیشترین کاربرد را دارد. این ماده به صورت لایه نازک و منعطف بر روی تپه‌های ماسه‌ای پاشیده شده موجب تثبیت موقت این تپه‌ها می‌شود.
پیشترها فن‌آوری‌ها ناقص پالایشگاهی ماده‌ای به صورت پسماند تولید می‌کرد که به آن مالچ گفته می‌شد و این صنعت همواره به‌دنبال مصرف کننده‌ای برای این ماده بود. حتی در بعضی مواقع حوضچه‌های اطراف پالایشگاه‌ها به تلنباری از مالچ تبدیل می‌شد.
با گذشت زمان و بهینه شدن فرآیندهای پالایشگاهی، مالچ تبدیل شد به ماده‌ای گرانقیمت و در جهان مشتری پیدا کرد. پس از خصوصی اعلام کردن پالایشگاه‌ها، این صنعت از تحویل رایگان مالچ خودداری کرد و خواستار خریداری این ماده از صنایع پالایشگاهی شد. در حالی پیش از آن حتی حمل و نقل مالچ هم توسط وزارت نفت رایگان بود.
در اسفندماه سال 1393، سهم وزارت نفت از طرح مقابله با پدیده ریزگردها، مالچ پاشی 100 هزار هکتار از زمین‌های مناطق نفت‌خیز اعلام شده بود. نهال‌کاری 30 هزار هکتار زمین در معرض گرد وخاک هم به عهده سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری گذاشته بود.
لایحه بودجه سال 1396 هم مبلغ 2 هزار میلیارد ریال برای مالچ‌پاشی کانون‌های گرد و غبار در اختیار وزارت جهاد کشاورزی، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، قرار می‌دهد.
محسن امیریان، مدیر نظارت بر پروژه‌های عمرانی وزارت نفت، از تعهد30 میلیارد تومانی این وزارتخانه برای پروژه‌های تثبیت شن‌های روان و آمادگی وزارت نفت برای افزایش 55 میلیارد تومانی آن خبر می‌دهد. مدیر کل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان هم خواستار مالچ پاشی تالاب هامون می‌شود.
در این میان کارشناسانی هستند که استفاده از مالچ نفتی را در مهار پدیده ریزگردها نه تنها مفید نمی‌دانند که بر مضرر بودن آن هم تاکید دارند. پروفسور پرویز کردوانی، پدر علم کویرشناسی، استفاده از ریگ را به جای مالچ نفتی بسیار باصرفه‌تر می‌داند و بر استفاده از گیاهان بومی و بیابانی برای تثبیت این شن‌زارها تاکید می‌کند. او براین اعتقاد است که برای مقابله با ریزگردها باید به خاک اجازه داد تا در آن گیاه رشد کند، و درعوض مالچ پاشی به مرور زمان عرصه‌های بیابانی را به کویر غیرقابل رویش تبدیل می‌کند.
به اعتقاد کردوانی «مالچ نفتی گران و با ارزش است، زمین را سیاه می‌کند و بدبوست. حرارت منطقه را بالا می‌برد و باعث بدبو شدن بادهای منطقه می‌شود. ضمن اینکه تاثیرات مخربی بر موجودات و گیاهان دارد».
سال گذشته کردوانی، حتی استفاده از مالچ نفتی را خیانت خوانده بود.
هر چند سازمان حفاظت از محیط زیست مصرف این ماده را در تمام مناطق توصیه نمی‌کند، در بیشتر مناطق کشور عملیات مالچ پاشی بدون توجه به اثرات زیست محیطی آن‌ها به‌کار برده می‌شود و در اکثر قریب به اتفاق موارد، بازدهی آن کوتاه مدت بوده و باعث وارد آمدن هزینه‌های سنگین به منابع اقتصادی و زیربنایی کشور می‌شود.
32 میلیون تومان برای یک هکتار
با اینکه زمزمه‌هایی مبنی بر امتناع وزارت نفت از ارائه مالچ نفتی به سازمان حفاظت محیط زیست به گوش می‌رسید اما اواخر خرداد ماه سال 1395 بود که ضیاالدین شجاعی، مدیر طرح ملی مقابله با گرد و غبار با تکذیب این شایعه تاکید کرد که قرار است وزارت نفت در قبال دریافت بهای مالچ، این ماده را تولید و تحویل سازمان حفاظت محیط زیست دهد.
شجاعی، قیمت هر لیتر این ماده را 1200 تا دو هزار تومان اعلام کرد، به‌طوری که مالچ پاشی یک هکتار زمین، 32 میلیون تومان هزینه دربر می‌گیرد. او تحویل مالچ به سازمان حفاظت محیط زیست منوط به تامین اعتبار آن اعلام می‌کند و وزارت نفت هم مکلف است در ازای دریافت بهای مالچ، آن را تولید و تحویل سازمان دهد.
اما در حال حاضر و طبق آخرین خبرها، بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران، منتقد انتقادات وارده به وزارت نفت شده که هیچ مبلغی برای مالچ‌پاشی به وزارت نفت داده نشده است. هر چند به گفته زنگنه، در سال آینده بودجه‌ای 200 تا 300 میلیارد تومانی برای مالچ پاشی درنظر گرفته شده است.
دست آخر زنگنه آب پاکی را روی دست تمام منتقدان ریخته است که «وزارت نفت وظیفه تعریف شده‌ای برای مقابله با ریزگردها ندارد و این کار جزو وظایف این وزارتخانه نیست» و تاکید کرده است که «نمی‌شود که هر دستگاه یا وزارتخانه‌ای دچار کمبود شد به وزارت نفت مراجعه کند. این وزارتخانه پولی برای مالچ‌پاشی ندارد».
