ریزگرد سد «ایلیسو» در گلوی محیط‌زیست ایران
عطیه لباف در شماره امروز رونامه ایران نظرات کارشناسان را درباره پروژه گاپ ترکیه جویا شده است، که در ادامه می‌آید:
دجله و فرات از ترکیه سرچشمه می‌گیرند و از بالادست به کشورهای ایران، عراق و سوریه سرازیر می‌شوند. این رودها بین 4 کشور مشترکند و اساساً کشوری حق ندارد در بالادست سدی را احداث کند که کشورهای پایین دست از آب آنها بی‌بهره شوند. اما ترکیه این کار را سال‌هاست که آغاز کرده و در سال 2019 با بهره‌برداری از سد ایلیسو بر رودخانه دجله ضربه آخر را به سه کشور دیگر خواهد زد. «برای درک اهمیت این موضوع به این آمار توجه کنید: سد ایلیسو ۴۳ میلیارد متر مکعب گنجایش دارد؛ ظرفیتی معادل ۳ برابر بزرگترین سد ایران یعنی کرخه. این سد 56 درصد از آب رودخانه دجله را مهار خواهد کرد. به مرور با ممانعت از ورود آب این رودخانه حیاتی به 3 کشور ایران، عراق و سوریه منابع آبی در دسترس این کشورها محدود، کسب و کار حوضه پایین دست تعطیل و این کشورها تبدیل به خاستگاه ریزگرد خواهند شد.» اما برای جلوگیری از وقوع این بحران ایران چه کارهایی انجام داده است؟
معاون وزیر خارجه کشورمان در این باره می‌گوید: رئیس جمهوری در اجلاس اخیر گرد و غبار که در تهران برگزار شده بود به صورت تلویحی از سدسازی‌های ترکیه که به پروژه گاپ « GAP» یا Guneydogu Anadolu Projesi معروف است، انتقاد کرد و نسبت به این موضوع واکنش نشان داد، چرا که این پروژه بر دجله و هورالعظیم تأثیر می‌گذارد و از نظر زیست محیطی اثرات زیانباری را برای ایران و عراق به وجود می‌آورد ولی مقامات ترکیه‌ای مدعی هستند که روی این طرح‌ها کار کارشناسی شده است و ضربه زیست محیطی به ایران و عراق وارد نمی‌کند.
عـباس عـراقـچی ادامه داد: «رایزنی‌های ما با طرف‌های ترک در این زمینه ادامه دارد. این گونه نیست که یک کشور بتواند ادعا کند که من هر کاری که بخواهم در حوزه سرزمینی‌ام انجام می‌دهم و کاری به تبعات آن برای کشورهای همسایه ندارم.»
او با اشاره به ادعای ترک‌ها در ارتباط با بحث پروژه گپ، تصریح کرد: «آنها ادعا می‌کنند که تبعات زیست محیطی این پروژه را روی کشورهای اطراف در نظر گرفته‌اند. در حالی که این ادعای آنها است و ما نسبت به صحت این ادعا هنوز قانع نشده‌ایم، از دیگر سو کارشناسان ایران، عراق و سایر کشورهای اطراف، دیدگاه‌های دیگری در این زمینه دارند. قطعاً چنین موضوعاتی از طریق منازعه و درگیری حل نمی‌شود و بلکه باید در چارچوب گفت‌و‌گو و همکاری آنها را به پیش برد. متأسفانه منطقه درگیر مشکلات و مسائل مختلف است. موضوعاتی که بین کشورهای این منطقه به وجود آمده آنقدر متنوع و زیاد است که گاهی اولویت‌ها جابه‌جا می‌شود.» به گفته عراقچی «ایران با دیگر کشورهایی که از این موضوع متأثر هستند رایزنی‌هایی دارد. با سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل نیز گفت‌و‌گو‌هایی را در این ارتباط شروع کرده است.»
تشکیل کمیسیون هماهنگیو برنامه‌ریزی حوضه آبریز بین رودان
مشکل از آنجایی شروع می‌شود که قوانین مرتبط در سازمان‌های بین‌المللی و کنوانسیون‌ها دارای هیچ ضمانت اجرایی نیستند. یعنی قانون در رابطه با منع ترکیه از احداث سد روی دجله و فرات وجود دارد اما ضمانت اجرا ندارد و نمی‌توان بر اساس آنها با ترک‌ها برخورد کرد. از این‌رو کارشناسان عقیده دارند تنها راهکار ایجاد «کمیسیون هماهنگی و برنامه‌ریزی حوضه آبریز بین رودان» میان 4 کشور ترکیه، ایران، عراق و سوریه است که به این کشورها امکان برنامه‌ریزی مشترک برای منابع آبی مشترک بدهد.
در این رابطه هدایت فهمی، معاون مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفا وزارت نیرو از مذاکرات فشرده دیپلمات‌های ایرانی با ترک‌ها خبر داد و گفت: ایران به طور جدی پیگیر این موضوع است اما دو کشور سوریه و عراق در جنگ به سر می‌برند و از نظر سیاسی توجه و نفوذ کافی برای ممانعت از آبگیری سد ایلیسو ندارند.
فهمی با اشاره به اینکه وزارت نیرو خواهان تشکیل «کمیسیون هماهنگی و برنامه‌ریزی حوضه آبریز بین رودان» است، ادامه داد: اما ترک‌ها علاقه‌ای به این موضوع ندارند. پیگیری این موضوع به عهده حاکمیت ملی است و باید از طریق ارگان‌ها و سازمان‌های بین‌المللی پیگیری شود. او با اشاره به کنوانسیون 1997 سازمان ملل متحد اذعان کرد: مواد 5 و 7 این کنوانسیون به این موضوع پرداخته است. در این دو ماده در خصوص بهره‌برداری از آب‌های بین مرزی که امکان کشتیرانی در آن وجود ندارد، شروطی وضع شده است. براساس آن حوضه بالادست اجازه ممانعت از ورود آب به حوضه پایین دست ندارد و باید هر کشور بهره‌برداری معقول و منصفانه‌ای از آب‌های مشترک انجام دهد.
فهمی این دو قانون را ناظر بر اقدام ترکیه دانست و گفت: علاوه بر این چندین کنوانسیون بین‌المللی نظیر کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی وجود دارد که همگی این اقدام ترکیه را محکوم می‌کنند. اما متأسفانه تمام این مفاد و قوانین بدون الزام و ضمانت اجرایی هستند. لذا تشکیل «کمیسیون هماهنگی و برنامه‌ریزی حوضه آبریز بین رودان» و همکاری 4کشور در این زمنیه معقول‌ترین کاری است که می‌توان انجام داد.
فعالان محیط زیست در ایران با راه‌اندازی کمپینی تحت عنوان «میان‌رودان» و تنظیم نامه‌ای برای دبیر کل سازمان ملل، از شهروندان ایرانی خواسته‌اند با امضای این نامه مانع سدسازی در ترکیه شوند.بنا به اعلام دست‌اندرکاران این کمپین پیامد ساخت سد در ترکیه ازجمله سد ایلیسو خشک‌شدن تالاب هورالعظیم (بخش واقع‌شده در عراق) است که اکنون هم ریزگردهای ناشی از آن شهروندان ایرانی را تهدید می‌کند. در سال ۱۹۹۲ دولت ترکیه سد بزرگ آتاتورک را افتتاح کرد که نزدیک به ۵۰میلیارد متر مکعب گنجایش دارد که این میزان از گنجایش ۶۵۰سدی که ما در کشور ساخته‌ایم بیشتر گنجایش دارد و سبب تشدید ریزگردها در ایران شد.
اکولوژی مرز نمی‌شناسد
اگر سد ایلیسو بر دجله ساخته شود، این کار از ورود ۵۶ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری می‌کند. استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر با اشاره به این موضوع به «ایران» گفت: اکولوژی مرز نمی‌شناسد.
رضا مکنون ادامه داد: برای مثال زمانی صدام حسین می‌خواست از طریق محدود کردن هورالعظیم به ایران فشار وارد کند و بعد ما خودمان برای استخراج نفت این تالاب را نابود کردیم. البته در دولت یازدهم تلاش شد تا 80 درصد از این تالاب احیا شود. او با بیان این مطالب از دولت خواست که ترکیه را مجاب به همکاری کند تااز وقوع فاجعه با بهره‌برداری از سد ایلیسو جلوگیری شود.
