ریزگردها خودی هستند یا غیرخودی؟
گزارش: فاطمه لطفی، خبرنگار توسعه پایدار انرژی امروز
ریزگردها… عبارتی که سال‌هاست تن و جان ایرانیان را می‌لرزاند و مسوولان را به تکاپو وا می‌دارد. پیشترها وقتی صحبت از ریزگردها به میان می‌آمد، تصویری که در ذهن همه شکل می‌گرفت، استان‌های سیستان و بلوچستان و خوزستان بود. بعدها ریزگردها دامنه نفوذشان را آنقدر گسترده‌تر کردند که به 15 استان و دست آخر به پایتخت رسیدند. حالا دیگر کمتر استانی را می‌توان یافت که طعم تلغ گرد و خاک را زیر زبانش حس نکرده باشد.
به گزارش خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، حالا دیگر ریزگردها آنقدر بلای جان ایران شدهاند که حسن روحانی، رییس جمهور ایران، سال گذشته در جمع فرماندهان و مدیران سپاه، وقتی از دشمنان خطرناک ایران نام می‌برد، «ریزگردها و کم آبی» در ردیف اول این دشمنان قرار می‌گیرند. و معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت از محیط زیست ایران، در مجلس می‌گوید «با بودجه فعلی مبارزه با کانون‌های گرد و غبار و بیابان‌زایی، 30 سال طول می‌کشد» تا «شرایط نفس‌گیر حال حاضر» بهبود یابد. کار به جایی رسید که روز پنجشنبه با پیشنهاد ایران و اجماع جهانی، قطعنامه ای در مجمع عمومی سازمان ملل برای مقابله با ریزگردها تصویب شد.
ریزگردهای خودی و غیرخودی
اسماعیل نجار، رییس سازمان مدیریت بحران کشور، منشا 80 درصد ریزگردها را خارجی می‌داند. رضا بیانی، مدیرکل دفتر مهندسی و مطالعات سازمان جنگل‌ها و مراتع، منشا 65 درصد ریزگردها را داخلی می‌داند و منشا 84 درصد ریزگردهای 10 سال گذشته اهواز را داخلی اعلام می‌کند. این آمارها هیچ گاه عدد ثابتی نداشته است و به‌نظر می‌رسد مسوولین هنوز در باره منشا این بلای گریبانگیر ایران به توافق نرسیده‌اند. در این‌صورت برای درمان این درد آیا به توافق خواهند رسید؟
هرچند ایران هنوز نتوانسته در داخل مرزهای خود در مورد منشا ریزگردها به اجماع کلی برسد، اما در سازمان ملل توانست با اجماع آرا، قطعنامه «مقابله با ریزگردها» را به تصویب برساند. ایران هدف از تصویب این قطعنامه را اولا آشنایی سایر کشورهای دور از این معضل با مشکل گرد و غبار عنوان کرده و دوم جلب نظر همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با این پدیده.
ایران منشا ریزگردها
ناصر کرمی، اقلیم شناس و استاد دانشگاه ترونهایم نروژ، عامل اصلی بروز ریزگردها را از دست رفتن رطوبت خاک می‌داند و می‌نویسد «رها شدن زمین‌های کشاورزی به دلیل بی‌آبی و نابودی پهنه‌های آبی از یک سو و از سوی دیگر،گرم شدن خاورمیانه و کاهش بارش ناشی از تغییرات اقلیمی، باعث شدهاند ریزگردها حضور پررنگ‌تری در منطقه و ایران داشته باشند». او جایگاه ایران را در بروز تغییرات اقلیمی درخور توجه می‌داند. اگر تغییرات اقلیم یکی از عوامل مهم به‌وجود آمدن ریزگردهاست، پس ایران به‌عنوان یکی از 10 کشور بزرگ تولید کننده گازهای گلخانه‌ای، نقش بزرگی در تشکیل ریزگردها دارد.
منشا ریزگردها در ایرانی که خود در منطقه هلال حاصلخیز قرا گرفته است، خشک شدن تالاب‌هایی چون هورالعظیم، جازموریان، گاو خونی، هامون و… است. تغییرات اقلیم، کاهش بارش، سدسازی بر روی رودخانه‌های تغذیه‌کننده این تالاب‌ها، برداشت‌های بی‌رویه برای مصارف کشاورزی و صنعتی از جمله دلایل این خشکی است. از سویی از بین رفتن مناطق جنگلی و پوشش گیاهی خود عاملی برای تشکیل کانون‌های جدید گرد و غبار در ایران است. به گفته خانم معصومه ابتکار، 2 هزار و 800 هکتار از کانون‌های بسیار بحرانی ریزگرد در ایران شناسایی شده است. و به گفته قاسم حقانی، معاون منابع طبیعی استان تهران، 70 هزار هکتار از شهرستان ملارد کانون اصلی گرد و غبار در استان تهران است.
داعش یا ریزگردها، کدام‌یک؟
برای کانون‌های خارجی گرد و غبار، بسیاری عمده دلیل ایجاد این ریزگردها را سدسازی‌های کشور ترکیه بر روی رودخانه‌های مشترک با عراق می‌دانند. نبود ثبات سیاسی در عراق و معضلی به نام داعش، مزید بر علت شده است تا طرح‌های مقابله با خشکسالی در این کشور بحران زده هیچ گاه آغاز نشوند. شاید به همین دلیل بوده است که ابتکار چاره مقابله با ریزگردها را «دعای مردم برای نابودی داعش» می‌داند. آیا می‌توان امروزه کشوری چون عراق را برای مقابله با ریزگردها تشویق کرد؟
اینکه منشا ریزگردها را کلا خارجی اعلام کنیم دردی از درهای مردم درگیر با آن را نخواهد کاست. چه منشا 100 درصد این ریزگردها خارج از ایران باشد و چه نباشد، این مشکل نیازمند عزمی جدی برای مقابله با آن است. تصویت قطعنامه «مقابله با ریزگردها» گام مهمی در جهانی ساختن پدیده‌ای است که مقابله با آن از عهده یک کشور خارج است. اما آیا صدور قطعنامه‌ای لازم‌الاجرا برای داخل کشور نیز ضروری نخواهد بود؟
مسوولینی که مسوولیت ندارند
با بررسی علل فوق‌الذکر در به‌وجود آمدن و تشکیل ریزگردها، آنچه که در ابتدا جلب توجه می‌کند، لزوم تشریک مساعی و همکاری چندین وزارتخانه و ارگان و نهاد رسمی در کشور است. فقط کافی‌ست که یکی از علل چون تغییرات اقلیم توجه کنیم تا نهادهای درگیر با این پدیده کاملا مشخص شود.
معمولا برای حل معضل ریزگردها، اولین راه‌حلی که مطرح می‌شود استفاده از مالچ پاشی است. سازمان حفاظت از محیط زیست، وزارت نفت را متهم می‌کند به عدم تحویل مالچ برای مالچ پاشی، و وزارت نفت با رد این ادعا، در نهایت اعلام می‌کند این وزارتخانه مسوولیتی برای مقابله با ریزگردها ندارد. این درحالی است که کارشناسان یکی از دلایل خشکی تالاب هورالعظیم را فعالیت‌های نفتی در این منطقه و جلوگیری از ورود آب به تالاب می‌دانند. اما وزارت نفت، ماده مالچ را باارزش‌تر از آن می‌داند که صرفا برای کنترل «موقت» ریزگردهایی استفاده کند که زندگی مردم ساکن در مناطق نفت‌خیز را با چالش مواجه کرده است.
و در نهایت، نبود مدیریت
از دیگر دلایل ایجاد کانون‌های ریزگردها در داخل ایران، سدسازی‌های بی‌حساب و کتاب و تامین نکردن حق‌آبه پایین دست سدهاست. سدسازی در ایران در سال‌های اخیر موافقان و مخالفان بسیاری یافته و هر دو گروه از مواضع خود به شدت دفاع می‌کنند.
متهم ردیف بعد، کشاورزی است. استفاده بی‌رویه از آب برای کشت محصولاتی آب‌بر، حفر چاه‌های غیرمجاز، روش‌های کشت منسوخ شده، و مهمتر از همه کشت محصولات آب‌بر در استان‌هایی که به شدت دچار کمبود آب هستند. یکی از این استان‌های درگیر، استان اصفهان است که با وجود صنایع بزرگ مصرف کننده آب و زمین‌های زیر کشت فراوان، امروزه با مشکلی به نام انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به این استان دست‌وپنجه نرم می‌کند. این روزها بحث انتقال آب، به بحث میان نمایندگان استان‌های درگیر در آن در مجلس هم کشانده شده است.
در خبرها آمده بود که طرح مشترک جنگل‌کاری در اراضی زرباطیه عراق برای مهار ریزگردها آغاز شده است. در این طرح یک هزار و 600 هکتار از اراضی مرزی زرباطیه در عراق، حدفاصل مرز مشترک استان‌های ایلام و واسط عراق نهال‌کاری می‌شود.
این خبر را باید به فال نیک گرفت و امیدوار به ادامه آن با مدیریتی درست بود.
