آلودگی هوا، مشکل طبیعی یا مدیریتی؟

گزارش: فاطمه لطفی، خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز

امروز شنبه چهارم دی، مدارس تهران، تبریز و کرج به دلیل آلودگی شدید هوا تعطیل شد. این کلان‌شهرها همیشه با مشکل آلودگی هوا مواجه بوده‌اند. اما چرا گاهی این آلودگی هوا آنقدر شدید می‌شود که به تعطیلی مدارس می‌انجامد؟ کارشناسان محیط زیست، همیشه از واژه‌ای به نام اینورژن استفاده می‌کنند. اما اینورژن دقیقا چیست؟

به گزارش خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، اینورژن به معنای وارونگی هواست. در حالت عادی هوای گرم همیشه در بالا و هوای سرد به دلیل سنگین بودن در زیر لایه‌های هوای گرم قرار می‌گیرد. و این عمل باعث می‌شود آلودگی و ذرات حاصل از فعالیت‌های انسانی مثل مصرف سوخت‌های فسیلی به راحتی از محدوده تنفسی انسان‌ها خارج شود.

زمانی که همه چیز وارونه می‌شود

رخداد اینورژن همیشگی است. در اوایل صبح با نور خورشید لایه‌های بالایی هوا گرم می‌شوند و پس از آن لایه‌های پایین با شروع فعالیت‌های انسانی و مصرف سوخت گرم می‌شود. این هوای گرم شده به هنگام صعود و حرکت به بالا با یک لایه هوای هم‌دمای خود برخورد کرده و در نتیجه امکان صعود به بالا و پخش شدن را نخواهد داشت. به تدریج پوششی بر بالای شهر تشکیل می‌شود که باعث حبس هوا در زیر آن شده، مانع خروج آلاینده‌ها از لایه‌های هوای نزدیک سطح زمین می‌شود.

بایستی تاکید کرد، رخداد اینورژن کاملا طبیعی است و هیچ آلاینده‌ای در این عمل طبیعی دخیل نیست. به این معنی که فعالیت‌های انسانی در رخ‌داد اینورژن هوا نقشی ندارند، اما همین فعالیت‌ها در تشدید آلودگی هوا به دلیل اینورژن بسیار دخیل هستند. در حالت اینورژن، هوای سرد آلوده در روی سطح زمین و هوای گرم در بالای این لایه هوای سرد قرار می‌گیرد. و در نتیجه امکان تخلیه آلاینده‌ها از بین می‌رود. یکی از عوامل موثر در رخ‌داد اینورژن، وجود رشته کوه‌ها و جهت آن‌ها نسبت به باد غالب منطقه است. از سویی دیگر، کمبود بارش نیز این پدیده را تشدید خواهد کرد.

یک رخداد طبیعی غیرطبیعی‌شده توسط بشر

چندی پیش دکتر سعید متصدی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت از محیط زیست، هم در مصاحبه‌ای پدیده اینورژن را یک موضوع طبیعی اعلام کرده بود. اما این اظهارات وی واکنش‌های متعددی را در جامعه به همراه داشت از آن جمله که سازمان حفاظت از محیط زیست ایران آلودگی هوا را پدیده‌ای طبیعی می‌داند.

به گفته دکتر متصدی، اینورژن یک وضعیت طبیعی است که در شهرهایی مثل کلان‌شهرهای ایران که محصور بین کوه‌ها هستند و میزان بارش در آنها غالبا کمتر است، رخ می‌دهد. آنچه که اینورژن را تبدیل به یک مشکل می‌کند استفاده بیش از حد از سوخت‌های فسیلی و آلاینده هواست. ذرات معلق منتشرشده توسط خودروها و دودکش‌ کارخانجات آلاینده، در حالت عادی و از طریق وزش باد از شهر خارج می‌شوند. اما در حالتی که اینورژن به‌وجود آمده، این آلاینده‌ها قدرت خروج از هوای شهرها را نخواهند داشت.

با توضیحات فوق، واضح است که با وارونگی دما نمی‌توان مقابله کرد. اما به‌راحتی می‌توان آلودگی‌های حاصل از رخداد وارونگی دما را مدیریت و کنترل کرد تا اینورژن بدون ایجاد مشکل از بین برود.

راه‌حلی ساده برای مشکلی پیچیده

در جهان امروز، دسترسی به داده‌های هواشناسی بسیار سهل و آسان است و اطلاعات هواشناسی به یمن وجود تجهیزات بسیار پیشرفته، امکان برآورد وضعیت جوی را در حتی دو هفته آینده هم امکان‌پذیر ساخته است. هرچند با اطمینان می‌توان گفت در ایران دسترسی به این اطلاعات مشکل فنی ندارد، اما واضح است که مدیریت اطلاعات نقش موثری در کنترل این فرایند خواهد داشت.

به این معنی که، برای مقابله با پیامدهای اینورژن، بایستی قبل از رخداد اینورژن، و با پیش‌بینی‌های سازمان‌های مربوطه مثل سازمان هواشناسی ایران، تبعات آن را تا حد امکان کاش داد.

همان‌طور که پیش از این هم اشاره شد که وارونگی یا اینورژن از خروج آلاینده‌ها از لایه‌های هوای مجاور سطح زمین جلوگیری می‌کند. پس در صورتی که آلاینده‌ای در این لایه‌ها وجود نداشته باشد، پدیده اینورژن هم مشکلی پیش نخواهد آورد. راه‌حلی بسیار ساده برای مشکلی که تبدیل شده به مشکل بزرگ بسیاری از شهرهای ایران. مشکلی که بحث آن به جلسات هیات دولت کشیده می‌شود. درحالیکه به‌راحتی می‌توان علاج واقعه قبل از وقوع کرد.

گره کوری که در مدیریت بحران آلودگی هوای کلانشهرها افتاده، فقط و فقط با فهم دقیق علت این پدیده و سعی در کنترل این علت باز خواهد شد.

متاسفانه در ایران برای حل مشکل آلودگی هوای ناشی از اینورژن، فقط در روز رخ داد این آلودگی و با اعمال محدودیت‌های ترافیکی در سطح شهرها، تعطیلی مدارس و کارخانجات و… اقداماتی صورت می‌گیرد. اقداماتی کاملا اشتباه که به باور کارشناسان هیچ مشکلی را حل نمی‌کند و در نهایت هم مسوولان و هم مردم دست به دعا برای وزش باد و بارش باران می‌شوند، تا طبیعت خود بتواند رخداد طبیعی خود را، که بشر در تشدید آن و مشکل ساز کردن آن دخیل بوده است، از بین ببرد.

درحالیکه به راحتی با پیش‌بینی رخداد اینورژن در روزهای آتی شهرها و مدیریت درست و به‌موقع شهر، و ترافیک شهری، به‌راحتی می‌توان بر این مشکل پیروز شد. ایجاد طرح‌های ممنوعیت ترافیک و محدودیت کار کارخانجات قبل از غالب شدن اینورژن بر فراز شهرها، کاملا گزینه‌ها را به نفع شهرها تغییر خواهد داد.

مدیریت یکپارچه یا راه‌حل‌های مقطعی

در راه‌حل‌های کلان، استفاده نکردن از سوخت‌های فسیلی و استفاده از سوخت‌های پاک و تجدیدپذیر که هیچ آلایندگی ندارند، استفاده از بنزین‌های با استاندارد جهانی، وضع مقرارت لازم‌الاجرا برای نصب فیلترهای کاهنده آلودگی بر دودکش کارخانجات و… همگی از راحل‌های برون رفت از این مشکلی است که با نه اقدامات یکی دو روزه در روز بحران اینورژن، که با مدیریت درست و یکپارچه‌های بحران با حضور تمامی ارگان‌ها و دستگاه‌های درگیر و همکاری و هماهنگی مستمر مردم با مدیریت بحران قابل حل است. در نهایت به نظر می‌رسد حلقه مفقود این بحران، نبود درک درست از علل رخ‌داد بحران است در کنار ارایه راه‌حل‌های مقطعی برای رفع مشکلی همیشگی و انتظار برای روزهای آتی و بحران‌هایی دیگر و راه‌حل‌های مقطعیِ اکثرا اشتباهِ آتی.