بحران از دست رفتن خاک!
فاطمه لطفی، خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز
فرسایش، فرآیند نابودی تدریجی رویه یک ماده را گویند. حالا این ماده می‌تواند هر چیزی باشد، مخصوصا خاک. فرسایش خاک فرآیندی است که در آن ذرات خاکِ سطح زمین توسط باد یا آب به تدریج از بستر خود جدا شده و به مکانی دیگر حمل می‌شوند. به طور کلی فرسایش یک فرآیند منفی است. این فرآیند بیشتر در مناطق خشک و نیمه خشک و مناطق در معرض سیلاب رخ می‌دهد؛ یعنی دقیقا در مناطقی چون ایران.
به گزارش خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، فرسایش خاک زمانی نگران کننده می‌شود که بدانیم طبیعت برای جایگزینی هر 25 میلی‌متر از خاک از بین رفته، باید 500 سال زمان صرف کند. و منطقه‌ای که خاک آن دچار فرسایش شود دیگر قابلیت کشاورزی ندارد. سازمان ملل می‌گوید اگر فرسایش خاک با همین سرعت ادامه یابد، تا 60 سال آینده خاک لایه بالایی سطح زمین به‌کل از بین خواهد رفت. تا کنون حدود یک سوم خاک دنیا از بین رفته است.
30 زمین فوتبال در هر دقیقه
در واقع ما آنقدر مشغول هوای بالای سرمان، و آب جاری جلوی چشمانمان هستیم و نگران آلودگی‌یشان، که زمین زیر پای خود را کاملا فراموش کرده‌ایم. خاک اساس حیات است و 95 درصد غذای ما به‌طور مستقیم زاده خاک است. فائو می‌گوید اگر کسی کاری نکند سرانه زمین به‌درد بخور برای بشر تا سال 2050 به یک چهارم مقداری خواهد رسید که در سال 1960 بود.
نقش کلیدی خاک در جذب کربن و پاکسازی آب غیرقابل انکار است. با از بین رفتن خاک، چرخه وحشتناکی حاکم خواهد شد: وقتی خاک از بین می‌رود، کربن کمتر در خاک جذب و ذخیره می‌شود، در نتیجه دنیا باز هم گرم‌تر می‌شود، در نتیجه خاک بیشتر از بین می‌رود. کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که در هر دقیقه به اندازه 30 زمین فوتبال خاک از بین می‌رود.
همیشه پای تغییرات اقلیم در میان است
فائو گزارشی 650 صفحه‌ای دارد با نام The Status of the World’s Soil Resources که در آن به این موضوع اشاره دارد که «چگونه برای تغذیه جمعیت نزدیک به 7.3 میلیارد نفری امروز جهان، بیش از 35 درصد از زمین‌های غیریخی کره خاکی به زمین کشاورزی تبدیل شد» و این آغازی است بر افزایش فرسایش خاک و از دست رفتن کربن و مواد مغذی آن.
اما این گزارش عامل دیگر از بین رفتن خاک را شهرسازی‌های بی‌حد و حصر و صنعتی شدن شهرها و در نتیجه آلوده شدن خاک با نمک، اسید و فلزات سنگین می‌داند. و در نهایت گزارش فائو می‌رسد به تغییرات اقلیم به عنوان بزرگ‌ترین عامل از بین رفتن خاک. گرمایش جهان، باعث خشکسالی‌ها و سیلاب‌های شدیدی می‌شود که رطوبت خاک و لایه‌های بالایی سطح خاک را از بین می‌برند.
گزارش فائو می‌گوید: هر سال 25 تا 40 میلیارد تن از خاک سطحی کره خاکی، شسته می‌شود، پس سالانه 7.6 میلیون تن محصولات کشاورزی از بین می‌رود. اگر این روند ادامه یابد، تا سال 2050، 253 میلیون تن کاهش محصولات کشاورزی را شاهد خواهیم بود، یعنی برابر با از دست رفتن محصولات کشاورزی 1.5 میلیون کیلومتر مربع زمین کشاورزی، یعنی برابر با تمام مساحت زمین‌های قابل کشت هندوستان.
ایران کجای این آمار ایستاده است؟
از بین رفتن خاک یعنی از بین رفتن کشاورزی. کشاورزی، با پوست و گوشت و استخوان مردمی عجین شده است که روایت آمار سال 1393 تعداد آن‌ها را 50 درصد جمعیت روستاییان ایران می‌داند.
وضعیت سرزمین ما از دنیا بهتر نیست. این عنصر گران‌سنگ ذی‌قیمی که هر 25 میلی‌مترش روایت‌گر 500 سال گذر تاریخ است، در سرزمینی که مردانش آوازه‌اند به دفاع از آب و خاک، و در خواب غفلت بزرگان سرزمین‌اش، آرام آرام که نه، با سرعتی عجیب چنان به تاراج می‌رود که ایران را رتبه اول جهان در فرسایش خاک می‌کند.
آمارها بیشمار است. کسی اندازه نگرفته است که در ساعت و در روز و ماه و سال چقدر خاک از بین می‌رود، اما کارشناسانی هستند که حدث و گمان می‌زنند بر اساس دیده‌ها و شنیده‌ها. گاه صحبت از سالانه 17 تن در هکتار خاکی است که از بین می‌رود، و گاه فرسایش دو میلیارد تن خاک در سال. این دو رقم با حساب مساحت 165 میلیون هکتاری ایران، چیزی حدود 805 میلیون تن باهم فرق دارند. کسی تاکنون مدرک مستند نداده است. همه تخمین می‌زنند.
هر سال سه جزیره از دست می‌دهیم
بر اساس گفته ناصر کرمی، اقلیم شناس و استاد دانشگاه در نروژ، اگر سالانه فرسایش خاک را دو میلیارد تن درنظر بگیریم، می‌شود «سه برابر متوسط جهانی، یعنی برابر با حجم کامل تنب بزرگ و کوچک و ابوموسی از کف دریا تا مرتفع‌ترین نقطه این سه جزیره». کرمی، حتی آمار هفت میلیارد تنی هم شنیده است.
اگر گزارش فائو برای ما مرجع باشد که «هر سال 25 تا 40 میلیارد تن خاک از بین می‌رود»، آمار هفت میلیارد تن خاک کمی اغراق به نظر می‌رسد. یعنی بنا بر محاسبات ناصر کرمی «ایران سالی دو میلی متر فروتر» می‌رود.
ایران سرزمینی با 165 میلیون هکتار وسعت است که 90 میلیون هکتار آن فاقد خاک مناسب است. از سال 1334 تا 1380، در شش کلان‌شهر ایران، 200 هزار هکتار اراضی حاصلخیز به مناطق مسکونی و صنعتی تبدیل شده است. و سرانه هر شهروند ایرانی از اراضی کشاورزی، دو هزار متر مربع است که در سال 1400 کاهش قابل ملاحظه‌ای خواهد داشت.
رییس انجمن علوم خاک ایران، خسارت فرسایش خاک را معادل با 56 میلیارد دلار، یعنی 5 برابر بودجه عمرانی کل کشور می‌داند.
چه آمار فائو را قبول کنیم چه آمار ایران را، در سوء مدیریت «پایدار» خاک در ایران شکی وجود ندارد. محمد رضا اسکندری، وزیر کشاورزی محمود احمدی‌نژاد، زمانی گفته بود «ایران نه تنها به واردات کشاورزی نیاز ندارد بلکه می‌تواند نیاز غذایی 300 میلیون نفر دیگر را نیز با صادرات فراهم کند». گذشته از این‌که آقای اسکندری مشخص نکرده‌اند قرار بوده با این بحران آبی، آب مورد نیاز این همه محصول کشاورزی را از کجا پیدا کنند، عیسی کلانتری، وخامت وضعیت فرسایش خاک در ایران را این‌طور توصیف می‌کند که «کشت ارگانیک هم به دلیل نرخ بالای فرسودگی خاک میسر نیست».
چه باید کرد؟
راه‌حلی که گزارش فائو برای توقف روند نابودی خاک ارایه می‌دهد «مدیریت پایدار خاک» است. کاهش کشت و زرع، کاهش حفاری‌ها، استفاده از پسماند محصولات کشاورزی برای حفاظت از سطح خاک و… لازمه این کار هم توسعه سیستم اطلاعات خاک برای ارزیابی و پیش‌بینی تغییرات خاک؛ افزایش آموزش و آگاهی بخشی در مورد خاک با یکپارچه‌سازی آموزش‌های زمین‌شناسی، جغرافی، زیست‌شناسی و اقتصاد؛ سرمایه‌گذاری بر روی تحقیقات منتهی به مدیریت پایدار خاک، و در نهایت تنظیم قوانین مقتضی و موثر و لازم‌الاجرا عنوان شده‌اند.
