ارزیابی ارزیابی‌های زیست‌محیطی در ایران
یکی از بحث‌های مطرح در اجرای پروژه‌ها و طرح‌ها، ارزیابی‌های زیست محیطی این طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ صنعتی و آب و فاضلاب است. و یکی از مشهورترین انتقاداتی که در خصوص ارزیابی زیست محیطی پروژه مطرح شده است، احداث سد گتوند بود.
شهره صدری خانلو، کارشناس ارشد ارزیابی و آنالیز محیط زیست از دانشگاه Aix-Marseille فرانسه در گفتگو با خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، به بررسی ارزیابی‌های محیط زیستی پروژه‌ها در ایران پرداخته است.
صدری در پاسخ به این سوال که ارزیابی‌های محیط زیستی پروژه‌های آب و فاضلاب و سدسازی در ایران تا چه حد براساس اصول و قوانین رایج اجرا می‌شوند گفت: مسلما تهیه گزارش ارزیابی برای طرح‌ها یک معیار و ابزار مفید برای سنجش اثرات محیط زیستی طرح هست. ولی مهم این است که این گزارش‌ها با چه سطحی از دقت نظر تهیه و بررسی می‌شوند، چه اثراتی را بر اجزا اکوسیستم منطقه به طور دقیق بررسی می‌کنند.
صدری تاکید کرد: ما در ایران آیین‌نامه اجرایی ارزیابی اثرات محیط زیستی طرح‌ها را داریم که دارای پیوست رئوس و سرفصل گزارش ارزیابی است. همه ۵۱ پروژه مشمول ارزیابی از یک دستورالعمل پیروی می‌کنند. مثلا تفاوتی بین رئوس گزارش‌های ارزیابی برای یک مرکز دفن زباله و انتقال آب بین حوضه‌ای عظیم وجود ندارد. بنابراین چنین گزارش‌هایی نمی‌توانند سوالات جدی‌تر و اثرات اجتماعی پروژه‌ها برای جامعه یا طبیعت را پاسخ دهند.
اثرات اجتماعی طرح‌ها ارزیابی می‌شوند؟
این کارشناس ارزیابی محیط زیست در پاسخ به تفاوت‌های موجود بین ارزیابی‌های محیط زیستی در ایران و کشورهای پیشرفته گفت: در مطالعات محیط زیست طرح‌ها در کشورهای پیشرفته چند رویکرد مهم وجود دارد. یکی از این موارد بحث تهیه گزارش ارزیابی اثرات اجتماعی طرح به طور مجزا ست ( گزارشی به نام ESIA). خوب ما در ایران اصلا الزام قانونی برای تهیه این گزارش اجتماعی نداریم.
به گفته صدری « در کشورهای پیشرفته، به غیر از بررسی اثرات اجتماعی، برای جامعه جابجا شده از داخل مخزن سد برنامه چند ساله دارند، مردم جابجا شده را مدام پشتیبانی می‌کنند. برای سازگاری با شرایط جدید محیطی، حرفه آموزی جدید، اشتغال، آموزش و غیره. در ایران الان اگر بپرسید بر سر روستانشینان مثلا داخل مخزن سد گتوند چه آمده است ، چه سرنوشتی پیدا کردند ؟ در کجای این اجتماع هستند؟ هیچ کس اطلاعی ندارد. چون اهمیتی به وضعیت این مردم نمی دهند».
این دانش‌آموخته دانشگاه Aix-Marseille ، با تاکید بر دسترسی آسان به اطلاعات گفت: [در کشورهای پیشرفته] بخش‌های مختلف گزارش ارزیابی بر روی سایت‌هایی بارگذاری می‌شود تا ذینفعان و کارشناسان مستقل، تشکل‌های مردمی و منتقدان طرح بتوانند حداقل خلاصه‌ای از مطالعات انجام شده را بخوانند و نظرات خودشان را ارایه دهند. ولی در ایران مجریان طرح تصور می کنند هر چه اطلاعات کمتری از طرح به بیرون درز پیدا کند، برگ برنده را در دست دارند.
گزارش‌های پنهان در دالان‌های اداری
وی تاکید کرد: به همین خاطر گزارشات را در دالان‌های اداری پنهان می‌کند تا هیچ فردی خارج از سیستم بسته بین مشاور و مجری امکان دسترسی به مطالعات را نداشته باشد. ما در این بخش واقعا ضعف عملکرد داریم . برای این که بدون دسترسی به اطلاعات، برای طرح‌های مناقشه‌برانگیزی مثل سد گتوند، شفارود و انتقال‌های آب یک سری سوالات باقی می‌ماند.
صدری تفاوت دیگر ایرانا این ارزیابی‌ها را سطح دانش مهندسی و لوکس و فانتزی نبودن محیط زیست در کشورهای پیشرفته می‌داند و می‌گوید: برای طراحان مثلا جاده‌سازی و فرودگاه، محیط زیست یک اصل است و اهمیت به جوانب محیط زیست در طراحی فرودگاه یک امر مهم است که به آن پایبند هستند. در واقع تحت هر شرایطی اصرار برای اجرای مهندسی ندارند. در ایران محیط زیست بیشتر برای این گروه جنبه یک دردسر را دارد و فقط می‌خواهند به یک نحوی با یک گزارش ساده ارزیابی بتواند مجوز محیط زیستی را بگیرند.
کارشناس ارشد ارزیابی در خصوص ارزیابی زیست محیطی سد گتوند هم گفت: سد گتوند مشکل تجمع نمک در مخزن را دارد . وقتی سدی می‌سازیم با هدف کشاورزی و تامین برق. مسلما قرار نبوده که با مخزن نمکی مواجه باشیم .
ارزیابی محیط زیستی گتوند
صدری تاکید کرد: مسله اثرات محیط زیستی این سد هم هیچ وقت به طور واضح و شفاف اعلام نشد. یعنی در حال حاضر جامعه متخصصان محیط زیست با یک سری سوالات در مورد اثرات محیط زیستی این سد در آینده روبرو هستند مانند : آیا مطالعاتی بر فون و فلور تحت تاثیر سد گتوند در سال‌های بهره برداری مثلا دوره های 5 ساله، 10 ساله و یا بیشتر انجام شده است؟ آیا تاثیر این سهم افزایش شوری را بر موجودات آبزی و کنار آبزی رودخانه کارون دیده ایم؟ آیا ما هیج نتیجه مطالعه مشخصی از تاثیر سد گتوند بر شوری اراضی پایین دست سد در بازه‌های زمانی داریم؟ مثلا 5 سال پس از بهره برداری از سد گتوند وضعیت شوری اراضی پایاب این سد چقدر است؟ اثر باز شدن توده نمکی در مخزن سد را تا چه حد دقیق بر منطقه بررسی کرده‌ایم؟
منافع سد گتوند؟
صدری با انتقاد از نوع ارزیابی طرح‌های علاج‌بخشی این سد توسط دانشگاه تهران گفت: مساله این است که ما در ایران هنوز به سطح دانشی از مهندسی نرسیده‌ایم که بتوانیم همه کارکردهای اکوسیستم تحت تاثیر از سدی مثل گتوند را در مقیاس درستی بببینیم. در واقع ضعف در مطالعات داریم . حال با این سوالات و ابهامات پاسخ‌های دریافتی واقعا فرافکنی است.
صدری ادامه داد: مثلا وزارت نیرو می‌گوید که منافع سد گتوند را هم باید دید . باید گفت که بله منافع اقتصادی یک طرح در صورتی قابل توجه است که خسارات محیط زیستی و اجتماعی طرح را نیز به خوبی دیده باشیم. در صورتیکه اصلا خسارات محیط زیستی وارده بر اکوسیستم پایین دست سد گتوند را در بازه های زمانی بهره برداری از سد ندیده باشیم چطور می‌توان مدام بر جنبه اقتصادی یک طرح تکیه کنیم. یا حتی فراتر از آن با دستاویز قرار دادن مدیریت مخزن سد، بدون هیچ مطالعات تکمیلی محیط زیستی از کنترل شرایط حرف بزنیم و اظهار کنیم که همه چیز تحت کنترل است .
به گفته صدری «تا الان هیچ گزارشی از وضعیت محیط زیستی سد گتوند پس از بهره برداری در دسترس قرار نگرفته است، بحث اعلام سهم شوری گتوند در رودخانه کارون در پایین دست سد گتوند به هیچ عنوان جنبه بررسی اثرات محیط زیست ندارد».
صدری تاکید کرد: واقعا باید از مجریان طرح سد گتوند پرسید آیا احساس مسوولیتی در برابر آینده محیط زیست منطقه می‌کنند یا خیر؟
