پیش‌بینی آماری از درآمدهای نفتی ایران تا ۲۰۲۰

انتظار می‌رود که تولید ناخالص گاز با متوسط نرخ رشد 5 درصد از 241 میلیارد مترمکعب در سال 2015 به‌ 307 میلیارد مترمکعب در سال 2020 افزایش یابد. عمده این افزایش تولید از 24 فاز میدان پارس جنوبی خواهد بود.

روزنامه «اطلاعات» در شماره امروز خود نوشت:

ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی دنیا و یکی از کشورهایی است که از شدت انرژی بالایی برخوردار است. در سال 2014 مصرف انرژی اولیه ایران 252 میلیون تن معادل نفت خام بود که این رقم شامل 93 میلیون تن (37 درصد) نفت، 153 میلیون تن (61 درصد) گاز و 6 میلیون تن (2 درصد) سایر انواع انرژی‌ها (برقابی، زغال سنگ و هسته‌ای) می‌شد.

مصرف انرژی ایران تا دهه 1970 بیشتر برپایه نفت بوده است. به گونه‌ای که مصرف داخلی نفت طی پنج سال (ازسال 1970 تا 1975) دو برابر شد و این سرعت رشد مصرف انرژی و وابستگی کشور به نفت به افزایش نگرانی‌های سیاستی درباره پایداری صادرات نفت انجامید. در نتیجه، اجرای یک برنامه جامع توسعه و توزیع گاز طبیعی در دهه 1970 آغاز شد و در دهه 1980 شتاب بیشتری گرفت؛ به گونه‌ای که سهم گاز در مصرف انرژی از 11 درصد درسال 1980 به 61 درصد در سال 2014 افزایش یافت.

هم اکنون مصرف فرآورده‌های نفتی عمدتاً به بخش حمل ونقل محدود شده و دولت هم تا حد امکان اقدامات گسترده‌ای را برای بالا بردن مصرف گاز طبیعی فشرده (CNG) انجام داده است. بالا بودن شدت انرژی در کشور در مقایسه با متوسط جهانی و برخی کشورهای دیگر به این نکته اشاره دارد که فضای زیادی برای ارتقای کارآیی انرژی وجود دارد.

مصرف داخلی انرژی، توانایی کشور در افزایش صادرات نفت و گاز را بسیارمحدود می‌کند. همچنان که اقتصاد (ایران) بیشتر وارد بازارهای بین المللی می‌شود، هزینه فرصت مصرف داخلی نفت و گاز آشکارتر می‌شود، لذا منطقی کردن مصرف انرژی امری ضروری است. در حالی که ایران یکی از متنوع‌ترین اقتصادها را در میان تولیدکنندگان اوپک دارد، امااقتصاد آن بسیار به نفت و گاز وابسته است. صادرات نفت در طول تاریخ معاصر ایران به طورجدی دنبال شده، اگرچه این مقوله هم باتحولات سیاسی کشور گره خورده است. صادرات نفت خام در اواسط دهه 1970 با میزان تقریبی 5 5 میلیون بشکه در روز به اوج خود رسید.

بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در سال 1979 این میزان کمتر از یک میلیون بشکه در روز بود و از اواسط دهه 1990 تا سال 2011 تقریباً بین 2 تا 5 2 میلیون بشکه در روز ثابت ماند. پس از آن به دنبال اعمال تحریم‌ها در سال‌های 2011 و 2012، صادرات نفت به حدود 2 1 میلیون بشکه در روز کاهش یافت. صادرات و واردات گاز طبیعی در اوایل دهه 2000 با مقادیر اندک آغاز شد و هم زمان دولت برخی برنامه‌های صادرات گاز را در مقیاس بزرگ برنامه ریزی کرد که به دلیل تحریم‌ها بیشتر آنها متوقف شد.

انتظار می‌رود که رفع تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای، تأثیر معناداری بر توسعه بخش‌های نفت و گاز کشور و به ویژه درآمدهای صادراتی بالقوه حاصل از این بخش‌ها داشته باشد.

الف) چشم انداز افزایش درآمدهای نفت

میزان ذخایر اثبات شده نفت خام ایران 158 میلیارد بشکه برآورد شده است که نشان می‌دهد کشور ما چهارمین دارنده ذخایر نفت خام دنیا و سومین دارنده ذخایرنفت خام در سازمان کشورهای صادر کننده نفت (OPEC) است. بیش از 70 درصد ازذخایر نفت خام کشور در خشکی (مناطق ساحلی) قرار دارند.

بزرگ‌ترین میادین نفت ایران، میادین واقع در مناطق ساحلی (خشکی) اهواز-آسماری، مارون و گچساران هستند که همه آنها در استان خوزستان قرار دارند. میدان اباذر در خلیج فارس باظرفیت تولید 175 هزار بشکه در روز بزرگترین میدان فراساحلی (دریایی) ایران است.

همچنین ایران دارای برخی ذخایر اثبات شده فراساحلی نفتی دردریای خزر است که البته اکتشاف و توسعه این ذخایر به دلیل مناقشات ارضی باهمسایگان خود، یعنی جمهوری آذربایجان و ترکمنستان متوقف مانده است.

ظرفیت تولید نفت ایران تا سال 1965 به تدریج به 2 میلیون بشکه در روز رسید، اما پس از آن و در یک دوره 10 ساله (1965 تا 1975)

به حدود 6 میلیون بشکه در روز افزایش یافت پایداری و بهینه بودن این گسترش سریع تولید در اواخر دهه 1970 بحث برانگیز بود.

بااین حال، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و شروع جنگ تحمیلی با عراق، سطح تولید تقریباً به 5 1 میلیون بشکه در روز سقوط کرد. متعاقباً تولید نفت در اواخر دهه 1980 به تدریج به 5 2 میلیون بشکه در روز رسید و ظرفیت تولید با سرمایه گذاری قابل توجه در امر نوسازی در سال 2007 به حدود 2 4 میلیون بشکه در روز افزایش یافت. این سطح از تولید تا سال 2011 حفظ شده بود، اما پس از آن تولید نفت به طور چشمگیری از حدود 7 3 میلیون بشکه در روز در سال 2011 به 7 2 میلیون بشکه در روز در سال 2012 و 5 2 میلیون بشکه در روز در سال 2013 کاهش یافت. در سال 2014 تولید نفت خام حدود 100 هزار بشکه در روز افزایش یافت و تقریباًصادرات نفت به 6 2 میلیون بشکه در روز رسید، در حالی که تولید کل نفت (نفت خام و میعانات گازی) 05 3 میلیون بشکه در روز بود.

برای توسعه صادرات نفت چالش‌هایی ازجمله امکان عرضه به بازار در کوتاه مدت وپایداری آن در بلند مدت وجود دارد. پیش از تحریم‌ها ایران نفت خود را به چین، هند، ژاپن، کره جنوبی، اتحادیه اروپا، ترکیه، آفریقای جنوبی و امارات متحده عربی صادرمی کرد. پس از تحریم‌ها برخی خریداران مانند کشورهای عضو اتحادیه اروپا واردات نفت از ایران را متوقف و سایر کشورها از میزان واردات خود کاستند. انتظار می‌رود که ایران بتواند این بازار از دست رفته را به میزان حداقل بیش از 300 هزار بشکه در روز تا اواسط سال 2016 و بیش از 600 هزار بشکه در روز تا اواسط سال 2017 بازپس گیرد.

خریداران بالقوه ایران، کشورهای کره جنوبی، هند، چین، ترکیه و برخی کشورهای اروپایی شامل یونان، اسپانیا و ایتالیا هستند. ثبات صادرات نفت بعد از سال 2017 به اقدامات بیشتر ازسوی ایران و به ویژه به توانایی کشور بستگی خواهد داشت که بتواند:

1. از کاهش در بهره وری میادین قدیمی نفت خود جلوگیری کند.

2. برخی از مخازن بسته خود را دوباره راه‌اندازی کند.

3. در توسعه میادین نفتی جدید سرمایه‌گذاری کند.

پیش بینی می‌شود که بین سال‌های 2016 تا 2020 افزایش بالقوه‌ای در تولید نفت (نفت و میعانات گازی) شامل افزایش 300 هزار بشکه در روز در سال 2016 و 600 هزاربشکه در روز در سال 2017 به وجود آید. بنابراین انتظار می‌رود که در سال 2017 ایران تولید نفت 2 4 میلیون بشکه در روز خود را در زمان قبل از تحریم‌ها، یعنی زمانی که ظرفیت تولید نفت شامل 5 3 میلیون بشکه نفت خام و 7 0 میلیون بشکه میعانات گازی بود، دوباره به دست آورد. اگرچه ممکن است ظرفیت تولید 2 4 میلیون بشکه در روز تاپایان سال 2017 محقق شود، اما چهار تحول مهم وجود دارد که می‌تواند ظرفیت تولیددر طول سالهای 2018 تا 2020 را تحت تأثیر قرار دهد:

شرکت ملی نفت ایران در نظر دارد که میادین جدیدی را در منطقه غرب کارون توسعه دهد. این میادین شامل برخی میادین بزرگ مانند آزادگان، یاران، یادآوران و دارخوین و بعضی از میادین کوچکتر مانند جفیر، بند کرخه و سوسنگرداست.

میادین غرب کارون تنها 100 هزار بشکه در روز نفت تولید می‌کنند و شرکت ملی نفت ایران انتظار دارد که تولید نفت را از این میادین تا نزدیک به یک میلیون بشکه درروز افزایش دهد. پیش بینی شده است که با توجه به توانایی شرکت ملی نفت در تأمین سرمایه گذاری مورد نیاز، ظرفیت تولید این میادین در سال 2020 به 400 تا 800 هزاربشکه در روز برسد. برنامه‌ای هم برای سرمایه گذاری اولویت دار به منظور افزایش ظرفیت تولید نفت در میادین بالغ نفتی نظیر اهواز، گچساران و مارون و برای عملیاتی کردن بعضی از میادین نفتی که پیشتر مسدود شده، اجرا خواهد شد. انتظار می‌رود که تولید میدان اهواز تا حدودی به مقداراولیه خود برسد، در حالی که تولید سایر میادین به تدریج افزایش می‌یابد.

ممکن است میزان افزایش در تولید کل نفت در سال 2020 بین 200 تا 400 هزار بشکه در روز باشد و با وجود سرمایه گذاری فوق ممکن است هر سال یک کاهش طبیعی (روزانه به میزان هزار بشکه) در تولید بعضی از میادین بسیار قدیمی رخ دهد و با توجه به بهره برداری کامل از فازهای جدید پارس جنوبی انتظار می‌رود که تولیدمیعانات گازی افزایش قابل توجهی داشته باشد و تا سال 2020 به 300 تا 500 هزاربشکه در روز برسد.

صادرات نفت ایران شامل نفت خام، میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی است. تولیدمیعانات گازی ایران اغلب از میدان گازی پارس جنوبی همراه با مقادیر اندکی در نار، کنگان و سایر میادین صورت می گیردو انتظار می‌رود که تولید میعانات گازی از حدود 450 هزار بشکه در روز در سال 2014 به حدود 830 هزار بشکه در روز تا سال 2020 افزایش یابد.

همزمان برنامه‌ای هم برای پردازش و تبدیل میعانات گازی به فرآورده‌های نفتی مثل نفتا، دیزل و نفت سفید وجود دارد. هم اکنون در دو شرکت پتروشیمی برزویه و بوعلی سینا حدود 160 هزار بشکه در روز میعانات گازی مصرف می‌شود که البته این میزان به طور قابل توجهی در 4 تا 6 سال آتی و همزمان با شروع به کار پالایشگاه‌های ستاره خلیج فارس (با ظرفیت 360 هزار بشکه در روز) و سیراف (با ظرفیت 480 هزاربشکه در روز) افزایش خواهد یافت.

انتظار می‌رود که پالایشگاه ستاره خلیج فارس بین سال‌های 2016 و 2018 شروع به کار کند، اما زمان شروع به کار پالایشگاه سیراف نامشخص است. زمانی که هر دو پالایشگاه راه‌اندازی شوند، دیگر میعانات گازی صادرنخواهد شد، اما مقادیری از فرآورده‌ها (حدود 150 هزار بشکه در روز نفتا و حدود 400 هزار بشکه در روز دیزل و نفت سفید) برای صادرات وجود خواهد داشت. سناریوی محتمل این است که صادرات میعانات گازی در سال 2016 (به میزان 500 هزار بشکه در روز) به اوج خود می‌رسد و به تدریج تا سال 2020 به 330 هزار بشکه در روز کاهش یابد و درمقابل، مصرف داخلی آن به حدود 500 هزار بشکه در روز خواهد رسید.

انتظار می‌رود که در میان مدت صادرات فرآورده‌های نفتی هم افزایش یابد. در گذشته ایران برای تأمین تقاضای داخلی محصولات پالایشی به ویژه بنزین به واردات آن اقدام می‌کرد، اما اکنون با بازسازی، نوسازی و توسعه پالایشگاه‌های خود حجم زیاد و ترکیب مطلوبتری ازفرآورده ها را در داخل تولید می‌کند.

این افزایش بازده پالایشی و محصولات مازاد حاصل ازفرآوری داخلی میعانات گازی باعث افزایش ظرفیت صادرات (700 هزار بشکه در روز ازفرآورده های نفتی تا سال 2020) خواهد شد که متشکل از 220 هزار بشکه نفت کوره، 70 هزار بشکه گازوئیل، 140 هزار بشکه بنزین و 170 هزار بشکه LPG (گاز مایع) است.

برای ارزیابی چشم انداز افزایش درآمدهای حاصل از صادرات نفت، در این بخش برای توسعه و گسترش نفت (نفت خام و میعانات گازی) و فرآورده‌های نفتی براساس تحلیل‌های مذکور محدودهایی تعیین شده است. در این طرح‌ها سه سناریو (محتمل‌ترین حالت، بدبینانه و خوشبینانه) به همراه فروض اصلی کلیدی که درخصوص حجم صادرات وقیمت های

بین المللی نفت است، برای هریک از سناریوها در نظر گرفته شده است. فروض اصلی این سناریوها به شرح زیر است:

در سناریوی حالت پایه (محتمل‌ترین سناریو) فرض می‌شود که ظرفیت تولید نفت ازحدود 4 میلیون بشکه در روز در سال 2015 به 5 4 میلیون بشکه در روز در سال 2020 افزایش یابد. تقریباً نیمی از افزایش ظرفیت به دلیل بازده اضافی ناشی از تولید میعانات گازی پارس جنوبی و سایر میادین گازی است.

در این سناریو فرض می‌شود که قیمت بین المللی نفت خام (براساس شاخص برنت) طی سال‌های 2015 و 2016 در محدوده 50 تا 60 دلاربه ازای هر بشکه (به طور میانگین 55 دلار) نوسان خواهد کرد. قیمت نفت بعداز سال 2016 به تدریج افزایش می‌یابد و تا سال 2020 به بشکه‌ای 70 دلار می‌رسد و در سناریوی خوشبینانه (حد بالا) فرض شده است که ایران تا سال 2020 به اهداف توسعه‌ای خود برای تولید نفت خام (3 4 میلیون بشکه در روز) و میعانات گازی (930 هزار بشکه در روز) دست

یابد.

در این سناریو روند خوشبینانه ای برای قیمت نفت فرض شده است که بر این اساس در سال 2017 به 70 دلار و تا سال 2020 به 80 دلاربه ازای هر بشکه خواهد رسید و در سناریوی بدبینانه (حد پایین) چند نوع ریسک فرض شده است:

1. ظرفیت تولید نفت تا سال 2017 به 3 میلیون بشکه در روز خواهد رسید، اما ممکن است تا سال 2020 در همان سطح باقی بماند، که به این نکته اشاره دارد که سرمایه گذاری‌های انجام شده ممکن است فقط برای جبران کاهش تولید میادین نفتی قدیمی کافی باشند.

2. تولید میعانات گازی همچنان حدود 700 هزار بشکه در روز باشد.

3. قیمت بین المللی نفت طی سال‌های 2015 تا 2020 در محدوده بشکه‌ای 50 تا 55 دلار باقی خواهد ماند.

ب) چشم انداز افزایش درآمدهای گاز

ایران با داشتن حجم ذخایر گازی 34 تریلیون مترمکعب، 2 18 درصد کل ذخایر گازی جهان را در خود جای داده و بزرگترین دارنده ذخایر گازی جهان به شمار می‌رود. روسیه پس از ایران با ذخایر 3 32 تریلیون مترمکعبی در رتبه دوم و قطر با 5 24 تریلیون مترمکعب در رتبه سوم از این نظر قرار گرفته‌اند.

پارس جنوبی بزرگترین میدان گاز طبیعی ایران و جهان به شمار می‌رود. علاوه بر این میدان، حداقل 15 میدان اصلی گازی دیگر هم وجود دارد. (بزرگ‌ترین این میادین عبارتنداز کیش، پارس شمالی، تابناک، فروز و کنگان) میدان گازی پارس جنوبی مشترک با قطردر سال 1990 کشف شد. شرکت نفت و گاز پارس (POGC) یک شرکت تابعه از شرکت ملی نفت ایران، مسئول توسعه 24 فاز پارس جنوبی با هزینه کل برآوردی بیش از 100 میلیارد دلاراست. هریک از این 24 فاز ترکیبی از تولید گاز طبیعی همراه با میعانات گازی یا مایعات گاز طبیعی (NGPL) را در خود دارد و طبق برنامه ریزی انجام شده وقتی همه فازها آماده شوند، تولید سالانه گاز به 270 میلیارد مترمکعب می‌رسد.

برنامه جامع گازی ایران در ابتدا پیش بینی کرده بود که از فازهای یک تا 10 پارس جنوبی برای مصرف داخلی و تزریق مجدد میادین استفاده کند و در عین حال گاز تولیدی ازفازهای باقیمانده را بتواند به صادرات اختصاص دهد.

فازهای یک تا 10 و 12 تکمیل شده‌اند. تکمیل اکثر این فازها پیش از تحریم‌ها و با مشارکت شرکت‌های خارجی انجام شد. فازهای 15 و 16 هم اخیراً به بهره برداری رسیده‌اند که پس از تکمیل ظرفیت خود، 21 میلیاردمترمکعب در سال گاز طبیعی و 80 هزار بشکه در روز میعانات گازی تولید می‌کنند.

در اوایل دهه 1970 برنامه جامعی برای تولید گاز آغاز شد. با وجود این، پس ازاواخر دهه 1980 تولید و مصرف داخلی گاز، رشد چشمگیری یافت و پس از کشف میدان پارس جنوبی، این روند مصرف داخلی با سرعت زیادی همراه شد.

تولید ناخالص گاز ایران در سال 2014 حدود 232 میلیارد مترمکعب بود و پس از ایالات متحده وروسیه در جایگاه سوم دنیا قرار گرفت. مقدار گازی که به بازار عرضه شد 184 میلیاردمترمکعب بود، در حالی که بخشی از گاز باقیمانده (31 میلیارد مترمکعب) برای افزایش ضریب بازیافت (EOR) به چاه‌های نفتی تزریق و بخشی هم (17 میلیارد مترمکعب) سوزانده یا آزاد شد. حدود 98 درصد از گاز عرضه شده به بازار به مصرف داخلی تخصیص داده شد.

تقاضای گاز کشور با سرعت بالایی رشد یافته است. به گونه‌ای که در فصل زمستان با مشکل کمبود گاز طبیعی مواجه شده و در دوران اوج مصرف برای متوازن کردن بازار اقدام به واردات گاز ازترکمنستان می‌شود.

انتظار می‌رود که تولید ناخالص گاز با متوسط نرخ رشد 5 درصد از 241 میلیارد مترمکعب در سال 2015 به‌ 307 میلیارد مترمکعب در سال 2020 افزایش یابد. عمده این افزایش تولید از 24 فاز میدان پارس جنوبی خواهد بود، در حالی که انتظار می‌رود تولید از سایرمیادین مثل کیش، پارس شمالی، تابناک، فروز و کنگان بین سال‌های 2020 تا 2025 صورت گیرد. ظرفیت افزایش یافته تولید گاز، ابتدا باید صرف تزریق مجدد به میادین نفتی و تقاضای داخلی گاز شود و سپس به صادرات اختصاص یابد.