سد موصل خطرناک‌ترین سد دنیا
هفتم آگوست ۲۰۱۴، دو ماه بعد از تسخیر موصل، دومین شهر بزرگ عراق، گروه دولت اسلامی (داعش) با هاموی‌های آمریکایی به سمت سد موصل حمله کرد. این سد در ۴۰ کیلومتری شهر تسخیر شده موصل بر رودخانه دجله بنا شده است و آن زمان در دست نیروهای کرد تحت فرمان مسعود بارزانی بود. داعش اما در حمله‌اش به سد موفق شد و توانست پیشمرگه‌ها را فراری دهد و همراه با آنها، ۱۵۰۰ خدمه مشغول به کار در تاسیسات عظیم سد موصل را نیز فراری داد. داعش حتی برخی از تجهیزات سد را تخریب کرد.
به گزارش انرژی امروز به نقل از نیویورکر، روز بعد جو بایدن، معاون اول رییس‌جمهوری آمریکا با مسعود بارزانی تماس گرفت و از او قویا خواست تا سد را هرطور شده بازپس بگیرد. هراسی درگرفته بود که شاید داعش سد را تخریب کند و شهرهای پرشماری را از موصل گرفته تا حوالی بغداد ویران کند. ۱۰ روز بعد پیشمرگه‌ها پس از نبردی سخت کنترل سد را دوباره در دست گرفتند.
اما نبرد بر سر سد کماکان ادامه یافت و حاصل آن نزدیک‌کردن وقوع فاجعه‌ای بود که بذرهایش از ابتدا در شالوده سد ریخته شده بود.
بزرگترین تهدید عراق؛ سدی در جای نادرست
وقتی کارشناسان آمریکایی پس از بازپس‌گیری سد و پایان یافتن درگیری‌های دشوار به آزمایش سد پرداختند، به این نتیجه رسیدند که سد در حال تخریب است. مشکل سد ساختاری نبود. سد به شکلی ساخته شده بود که در برابر بمباران‌های هوایی مقاومت کند و حتی وقتی جنگنده‌های آمریکایی در جنگ خلیج فارس ژنراتور آن را هدف قرار دادند، سد بی‌آسیب باقی ماند.
عزام الواش، یکی از مهندسان کارشناس سد موصل مشکل سد موصل را چنین خلاصه می‌کند: «جای بدی ساخته شد.» الواش مهندس آب و فعال حامی محیط زیست عراقی است که سال‌ها به خاطر صدام در تبعید به سر برد و پس از سقوط او بازگشت.
سد «جای بدی» ساخته شده، زیرا بستری که سد روی آن قرار گرفته، بستری از سنگ‌های حل‌شونده و تحلیل‌رونده در آب است و نمی‌تواند در برابر فشار حاصل از جرم آب و سد و نیز جریان آب مقاومت کند. بستر سد در واقع از جنس «سنگ گچ» است و متزلزل. به همین خاطر برای جلوگیری از فروریختن‌اش، لازم بود که روزانه صدها کارگر تمهیدات ویژه‌ای را عملی کنند و هرگز نباید این فرآیند متوقف می‌شد. چراکه ۱۱ میلیارد مترمکعب آب پشت سد موصل در منطقه‌ای به طول13 کیلومتر ذخیره شده است.
این عملیات ویژه چیزی نیست به جز سیمان‌ریزی دایمی در بستر سد، تا وقتی سنگ گچ‌ها خورده می‌شوند و حفره ایجاد می‌کنند، مخلوط سیمانی این حفره‌ها را پر کند. مرحله اول فاجعه، خورده‌شدن بستر است که حفره‌ها را ایجاد می‌کنند؛ مرحله دوم جاری شدن آب بین این حفره‌ها در بستر است که لایه‌ها را جابجا می‌کند؛ و بالاخره مرحله سوم هم شکست سد. مهندسان آمریکایی این سه مرحله را در نموداری مثلثی تصویر کرده‌اند و نام آن را «مثلث مرگ» گذاشته‌اند.
خطری که به رسمیت شناخته نمی‌شود
با وجود این تهدید، با آمدن داعش کارگرها رفتند و این عملیات روزانه متوقف شد. اطلاعات دقیقی از مدت توقف در دست نیست، چرا که مقام‌های عراقی از به رسمیت شناختن خطر این سد امتناع می‌کنند.
بسیاری از آنها ماجرای تهدید سد را از نظرگاه تئوری توطئه می‌بینند و آن را پروپاگاندای آمریکایی‌ها می‌دانند. محسن الشماری، وزیر سابق منابع آب عراق در نوامبر ۲۰۱۵ گفته بود «هر که می‌گوید سد موصل ممکن است فروبریزد، حرف مفت می‌زند».
نیویورکر می‌گوید تمام مقام‌های عراقی خطر این سد را تکذیب می‌کنند. حتی شواهد نشان می‌دهد 18 ماه است بتن‌ریزی بسر متوقف شده است.
سدی حاصل جنگ ایران و عراق
دهه ۱۹۷۰ دولت‌های ترکیه و سوریه سدسازی بر رود فرات را آغاز کردند و این کار باعث شد تا آب رودخانه در پایین‌دست عراق کم و کمتر شود و ده‌ها هزار کشاورز وادار به ترک زمین‌های خود و مهاجرت اقلیمی شدند. صدام حسین نیز این کار را شروع کرد و پروژه‌های سدسازی بر دجله و فرات را تحت عنوان کلی «شبه‌جزیره» کلید زد.
به گفته نیویورکر، محل این سد را کارشناسان غربی تعیین کرده‌اند، با این حال، بستر سنگ گچی آن محل مشکلی اساسی بود و پروژه سد موصل هنوز به همین دلیل کلید نخورده بود. اما صدام جنگ با ایران را بر سر رودی دیگر آغاز کرد. در ۱۹۸۱ میزان بارش‌ها کمی بیشتر شده بود و به لحاظ تاریخی، هرگاه بارش افزایش می‌یافت، طغیان دجله جنوب عراق را به قول یک افسر عراقی، به «دریاچه‌ای بزرگ» بدل می‌کرد.
صدام با توجه به ملاحظات جنگ دستور ساخت سریع سد را به ارتش داد و سد سه‌ساله و با کار شاق کارگران چینی پایان یافت و در این میان ۱۹ کارگر چینی نیز حین کار کشته شدند. کارگرها با سقوط در بین سیمان‌های خیس سد مردند، اما وقتی داخل سیمان می‌افتادند، کسی سیمان‌ریزی را متوقف نمی‌کرد. دستور آمده بود که کار باید بی‌وقفه ادامه یابد و ۱۹ کارگر چینی در بین سیمان‌های سد دفن شدند.
شرکتی سوئیسی به صدام وعده داد که مشکل سنگ گچ را حل خواهد کرد و آن وقت عملیات ریختن مخلوط سیمان در بستر شروع شد. اما از همان زمان مشخص بود که تصمیم نادرست است.
خطرناک‌ترین سد دنیا
نیویورکر ادامه می‌دهد: سال ۲۰۰۶، گردان مهندسان ارتش آمریکا از سد بازدید کرد و در گزارشی هولناک توضیح داد که «سد موصل خطرناک‌ترین سد دنیا است».
آمریکایی ها از بغداد خواستند تا بستر سد را 10 متر بالا بیاورد، اما داعش مانع این کار شد.
در فوریه امسال سفارت آمریکا در بغداد اعلامیه‌ای صادر کرد که ادبیات‌اش از عرف ادبیات دیپلماتیک، ادبیاتی که نمی‌خواهد تشویش و تنش و اضطراب بیافریند، به شکل معناداری فاصله داشت: «سد موصل با تهدید جدی و بی‌سابقه شکستی فاجعه‌بار رویارو است. و هشدار اندکی راجع به آن داده می‌شود.» اندکی بعد سازمان ملل هم بیانیه خود را درباره احتمال فروریختن سد موصل صادر کرد: «ممکن است صدها هزار انسان کشته‌شوند.» اما آمریکایی‌ها خیلی اوقات هم سکوت کرده‌اند و واشنگتن نمی‌خواهد تهدید سد را دیگر به اطلاع عمومی برساند.
در ژانویه ۲۰۱۶، کارشناسان آمریکایی دریافتند که یک بلوک سی‌متری سد کج شده، زیرا یک سوی آن نشست کرده‌است. وزارت خارجه اما از انتشار عمومی گزارش امتناع کرد، درحالی‌که این چهارمین بار است که از نوامبر ۲۰۱۵، بخشی از سد جابجا می‌شود. کمی بعدتر، آمریکایی‌ها در گزارش دیگری هشدار دادند که قسمت‌های مختلف سد به شکل نامتناسب حرکت کرده، آب به سرعت از زیر آن بیرون می‌زند، آب خروجی از درصد سنگ گچ محلول بیشتری برخوردار است که نشانه خورده‌شدن بیشتر بستر است، و حفره‌های بزرگتری زیر بستر به وجود آمده. از انتشار عمومی این گزارش هم جلوگیری شد.
تهدیدی بزرگ‌تر از داعش
اکنون کارخانه ساخت سیمان موصل در دست داعش است؛ جایی که مواد سیمان‌ریزی روزانه سد را تامین می‌کرد. از ۱۱ ماشین سیمان‌ریزی سد اکنون تنها چهار عدد از آنها فعال است. سد موصل دو دریچه کنترل دارد تا در مواقع اضطراری آب ذخیره سد را به سرعت خالی کند؛ امروز یکی از دریچه‌ها شکسته و دیگر قابل بازشدن نیست. سیمان‌ریزی بدون تکنولوژی ایکس‌ری انجام می‌گیرد و تنها به‌واسطه شهود سرمهندسان است؛ در واقع آنها نمی‌دانند چه حفره‌ای، با چه حجمی یا چه شکلی را پر می‌کنند. و این در حالی‌است که اکنون تحقیقات از وجود ۲۳ هزار متر مکعب حفره زیر سد موصل خبر می‌دهند. حفره‌ها رو به بزرگ‌شدن هستند و حتی بعضی از آنها به پهنای ۶۵ پایی رسیده‌اند.
به همین خاطر، بزرگترین تهدید مردم شمال عراق نه حاکمان شهرها و خیابان‌ها، نه حتی داعش، بلکه سد موصل است. اما رهبران عراق به دلیل واکنش عامه چندان از جدیت خطر سخن نمی‌گویند و عمق تهدید را پنهان می‌کنند، در حالی‌که هر کس خارج از دستگاه دولتی از سد بازدید کرده، هشدار داده است که زمان کمی برای وقوع از فاجعه باقی مانده است. بهار امسال برف‌ها آب می‌شوند و آب‌راهه‌ها به ذخیره سد می‌ریزند و معلوم نیست که آیا این‌بار سد موصل تحمل فشار را خواهد داشت یا نه.
یک چیز ولی معلوم است: اگر سد بشکند، سیلاب حاصل تا صدمایلی آن هرچه پیش رویش باشد، با خود می‌برد و موج‌هایی به طول ۱۰۰ پا (حدودا ۳۰ متر) به وجود خواهد آورد. در کمتر از سه ساعت قسمت عظیمی از موصل زیر آب فروخواهد رفت و ظرف ۴ روز، موجی به بلندای ۵ متر (۱۶ پا) به خودِ بغداد خواهد رسید؛ شهری با شش میلیون جمعیت. و تا آنجا، تمام شهرهای کناره رود، یعنی قلب جمعیتی عراق، تخریب خواهند شد.
فاجعه حاصل از شکسته‌شدن موصل را فاجعه‌ای در ابعاد «طوفان نوح» توصیف می‌کنند. الواش می‌گوید: «اگر بشکند، دیگر فرصتی برای هشدار هم نیست.» و تخریب حاصل، به تخریب انفجار بمب اتم بی‌شباهت نخواهد بود.
