صنعت نفت، پیشران اقتصاد پسابرجام

آمریکا در سال های قبل با تحمیل تحریم ها براقتصاد ایران ، سعی داشت صادرات نفت کشورمان را به صفر برساند، اما با تدبیر دولت یازدهم در پیشبرد دیپلماسی و دستیابی به برجام، نه تنها این هدف آمریکا محقق نشد، بلکه زمینه بازگشت مقتدرانه ایران به بازار جهانی نفت و بازپس گیری سهم بازار از رقبا فراهم شد.

در شماره امروز روزنامه اطلاعات گزارشی درباره نتایج برجام بر فعالیت‌های نفتی کشور منتشر کرده‌، در این گزارش آمده‌است.

به گزارش ایرنا، در زمان تحریم، صادرات نفت ایران به پایین ترین میزان در دهه های اخیر کاهش یافته و فهرست مشتریان به حدود پنج کشور چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و ترکیه محدود شده بود که البته آن هم در مخاطره کاهش بیشتر قرار داشت.

در همین زمینه پایگاه خبری امید ملی ایرانیان نوشت: صنعت نفت با روی کار آمدن دولت یازدهم در یک برنامه ریزی هدفمند گام به گام در چارچوب سیاست راهبری دولت برای برون رفت از بن بست هسته ای در روابط ایران و کشورهای 1+5و رفع تحریم های ناعادلانه اقتصادی حرکت کرد.

این حرکت با هدف جبران برخی از آسیب های وارده به اقتصاد کشور از حوزه نفت تحت تاثیر تحریم های تحمیلی و مهمتر از آن سوء مدیریت صورت گرفته در این صنعت در دوران تحریم،

بالابردن قدرت مانور و اعتماد به نفس تیم مذاکره کننده هسته ای با رفع برخی ناتوانی هاو ضعف های صنعت راهبردی نفت و ایجاد آمادگی های لازم برای ورود مقتدرانه و موثر به اقتصاد و بازار جهانی نفت پس از رفع تحریم ها صورت گرفت.

صنعت نفت یکی از اهداف اصلی و شاید مهمترین هدف تحریم های اقتصادی از ابتدای انقلاب اسلامی بوده است که با تحریم های هسته ای سال 2011 تشدید شد. بر اساس تحریم های آمریکا و اتحادیه اروپایی به بهانه موضوع هسته ای ، صنعت نفت در 4 حوزه درگیر شد:

*حوزه‌ اول :تحریم‌های مرتبط با سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز و تامین مالی آن؛ شامل تمام سرمایه‌گذاری‌ها و تامین مالی شرکت‌ها و مؤسسات آمریکایی در صنایع نفت و گاز ایران و همچنین سرمایه‌گذاری شرکت‌ها و کشورهای ثالث در این صنعت.

*حوزه‌ دوم:تحریم‌های خرید و فروش نفت، گاز و میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی؛ شامل واردات نفت خام توسط شرکت‌های آمریکایی و شرکت‌ها و کشورهای ثالث و واردات محصولات پالایشی.

*حوزه‌ سوم : تحریم‌ صادرات تجهیزات و فن‌آوری‌ها به ایران؛ شامل فن‌آوری و تجهیزات صنایع پتروشیمی و نفت و گاز و پالایش ایران، همکاری برای تولید محصولا پالایشی بنزین (مشتمل بر فروش یا تامین مالی، خدمات، تکنولوژی، اطلاعات یا سایر حمایت‌ها) *حوزه‌ چهارم : تحریم‌های صادرات فرآورده‌های پالایشی به ویژه بنزین به ایران.

با روی کار آمدن دولت یازدهم ، رفع تحریم های اقتصادی و ایجاد گشایش اقتصادی و بازگشت ایران به عرصه تعاملات اقتصادی و تجاری بین المللی در دستور کار قرار گرفت . در این راستا مذاکرات سازنده برای حل مساله هسته ای با قدرت های خارجی به صورت هدفمند و برنامه ریزی شده بلافاصله آغاز شد.

در خط مقدم این جبهه، دستگاه دیپلماسی قرار داشت. اما در کنار آن برخی دستگاه ها از جمله صنعت نفت نقش حمایتی و پشتیبانی را عهده دار شدند. در طول 20 ماه مذاکرات سخت، فشرده و پیچیده هسته ای، صنعت نفت علاوه بر حضور فعال و مستقیم در مذاکرات با توجه به محوریت موضوع نفت در تحریم های اقتصادی و رفع آنها، دو وظیفه سنگین و محوری را بر عهده داشت که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر روند مذاکرات هسته ای و همچنین موفقیت برجام تاثیرگذار بود. این دو وظیفه عبارتند از :

کاهش آسیب های ناشی از تحریم و افزایش توان فنی و اقتصادی صنعت نفت: اعمال تحریم های اقتصادی و به دنبال آن ضعف مدیریت تحریم ها و آثار آن، سبب کاهش توان فنی و اقتصادی صنعت نفت و به دنبال آن افزایش آسیب های این صنعت صدساله در کشور شده بود به گونه ای که صادرات نفت به کمتر از یک میلیون کاهش یافته بود و عملا بسیاری از طرح های توسعه‌ای صنعت نفت به دلیل خروج شرکت‌های خارجی طرف قرارداد و همچنین کمبود شدید منابع مالی داخلی به حالت تعلیق و توقف درآمده بود.

این مساله به صورت مشخص طرح های توسعه ای در حوزه پایین دستی و همچنین حوزه توزیع فراورده های نفتی را هم تحت تاثیر قرارداده بود. شرایط تحریم به طور طبیعی موجب آسیب پذیری بالای کشور شده بود. این می توانست قدرت مانور و اعتماد به نفس تیم مذاکره کننده هسته ای را در مواجهه با زیاده خواهی طرفین مقابل کاهش دهد.

مدیریت صنعت نفت در دولت یازدهم از ابتدا با درک درست و دقیق شرایط کشور در مذاکرات هسته ای از یک سو و کاهش آسیب های وارده به صنعت نفت و جبران عقب ماندگی های تحمیلی از سوی دیگر، برنامه مشخص و هدفمندی را طراحی و به مرحله اجرا گذاشت.

در این راستا، افزایش تولید نفت و گاز، ساماندهی فروش نفت و خارج ساختن آن از روندهای غیرمتعارف، حاشیه ساز و فسادآور، بهبود کیفی محصولات و فراورده های نفتی توزیعی در داخل کشور به ویژه بنزین و گازوئیل، تامین و تزریق منابع مالی برای توسعه برخی طرح های استراتژیک و حساس صنعت نفت و نهایتا بازکردن باب رایزنی و تعامل با دولت ها و شرکت های خارجی برای بازاریابی و دسترسی به منابع مالی حاصل از فروش نفت در دستور کار قرار گرفت.

آماده سازی برای پسابرجام: مدیریت صنعت نفت علاوه بر برنامه ریزی و حرکت در جهت تقویت سخت افزاری صنعت نفت و کاهش آسیب های اقتصادی و فنی آن ، تمهیدات لازم برای آمادگی جهت ورود به عصر پسابرجام را به مرحله اجرا گذاشت. بخشی از این تمهیدات بسترسازی برای افزایش تولید نفت بود و بخش دیگر این فرایند تدوین مدل جدید قراردادهای نفتی برای جلب شرکت های مطرح و بزرگ خارجی برای سرمایه گذاری در طرح های توسعه ای بالادستی کشور از یک سو و افزایش توان فنی و رقابتی شرکت های نفتی داخلی در همکاری و تعامل با شرکت های خارجی و نهایتا افزایش ضریب بازیافت نفت بود.

کمیته تدوین قراردادهای نفتی از ماه های پایانی سال 92 کار خود را آغاز کرد و نهایتا مدل طراحی شده در آذر 1394 و در آستانه اجرای برجام و رفع تحریم های اقتصادی در مراسمی رونمایی شد. همزمان، رایزنی با دولت ها و شرکت های خارجی برای بازگشت آنها به صنعت نفت و سرمایه گذاری در حوزه های بالادستی گسترش یافت و در این راستا مذاکرات متعدد و متنوعی در سطوح مختلف صورت گرفت.

با پیروزی در مذاکرات با 1+5 ، برجام اجرا و در گشایش های آن زنجیر تحریم از پای صنعت نفت ایران باز شد و بدنبال آن سرعت بازگشت نفت ایران به بازارهای جهانی و بازپس گیری سهم از رقبا در بازارهای آسیایی و اروپایی به حدی بود که شگفتی کارشناسان را به دنبال داشت و حتی عربستان که همواره در مسیر بازگشت ایران به بازار بین المللی کارشکنی می کرد، در نهایت ناچار شد کوتاه بیاید.

برجام یا برنامه جامع اقدام مشترک در 23 تیر 1394 پس از 20 ماه مذاکرات فشرده و سخت که از آن به عنوان مذاکرات قرن نام برده می شود، بین ایران و کشورهای 1+5 (آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) به امضا رسید. این توافق در 29 تیر 1394 با تصویبت قطعنامه 2231 در شورای امنیت سازمان ملل ماهیت حقوقی پیدا کرد و بدین ترتیب 6 قطعنامه قبلی این شورا علیه ایران را لغو کرد و اتحادیه اروپا هم در همان روز برجام را تایید کرد.

برجام در 19 مهر 1394 در قالب قانون «اقدام متناسب و متقابل ایران در اجرای برجام» به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و با تایید شورای نگهبان در 23 مهر برای اجرا به دولت ابلاغ شد.

این توافق از 26 دی ماه 94 با انتشار گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرای تعهد ایران در حوزه هسته ای، با برچیده شدن همه تحریم های ایران مرتبط با موضوع هسته ای به مرحله اجرا رسید.

بدین ترتیب، با اجرای برجام همه تحریم های مرتبط با صنعت نفت، گاز و پتروشیمی لغو و زمینه بازگشت مقتدرانه ایران به بازار جهانی نفت فراهم شد و در اواخر دی 1394 صنعت نفت طبق برنامه ریزی انجام شده ، به صورت مقتدرانه و قاطع پای در میدان گذاشت و در عمل نقش پیشرانی و موتور محرکه برجام را برعهده گرفت .

در دوران تحریم، صادرات نفت ایران به روزانه حدود یک میلیون بشکه کاهش یافته بود که البته بر اساس طرحی که برخی اعضای کنگره آمریکا دنبال می کردند، قرار بود میزان صادرات نفتی ایران کاهش بیشتری یافته و به صفر برسد. براساس این طرح، قرار بود هر 6 ماه 20 درصد از فروش نفت ایران کم شود تا اینکه به طور کامل متوقف شود.

در سال های تحریم، کشورهایی که نفتی مشابه نفت ایران را تولید می کردند، سهم ایران را در بازارهای جهانی اشغال کردند که از جمله آنها می توان به عربستان، عراق، نیجریه و روسیه اشاره کرد.

کاهش صادرات نفت ایران به حدود یک میلیون بشکه در زمان تحریم، فرصتی را فراهم کرده بود تا نفت «اورال روسیه» و نفت عراق و نیجریه، سهم ایران را در بازار اروپا در اختیار بگیرد و عربستان هم با فراغ بال به سراغ بازار نفت ایران در آسیا و سایر بازارها رفته بود.

اما پس از اجرایی شدن برجام و رفع تحریم ها و آغاز بازگشت نفت ایران به بازار، این کشورها به سرعت در مقابل نفت ایران کوتاه آمدند و مجبور به عقب نشینی شدند، به گونه ای که اکنون تهران توانسته است بخش عمده بازار نفت خود را در مناطق مختلف از جمله اروپا بازپس بگیرد و میزان تولید و صادرات خود را به دوران پیش از تحریم نزدیک کند.

به طور مشخص نقش آفرینی صنعت نفت در دوره پسابرجام را می توان در موارد زیر تبیین کرد:

اولین و بزرگترین ثمره برجام و رفع تحریم ها، امکان افزایش تولید و صادرات نفت خام کشور بود. این امکان می توانست به صورت تدریجی و بطئی صورت گیرد، اما مدیریت صنعت نفت با اتخاذ تمهیدات لازم سخت افزاری و نرم افزاری، بازگشت مقتدرانه و سریع به بازار نفت را از روز اجرای برجام و رفع تحریم‌ها به مرحله اجرا گذاشت و با وجوه محدودیت های داخلی و فشارهای سیاسی و اقتصادی گسترده خارجی، تولید و صادرات نفت را در کمتر از 4 ماه به سطح قبل از اعمال تحریم ها بازگرداند.

این اقدام با توجه به شدت تحریم های اقتصادی برای بسیاری از صاحبنظران قابل پیش بینی نبود. از ابتدای سال94 همزمان با ظاهر شدن علائم موفقیت مذاکرات هسته ای، ایران سیاست نفتی خود را برای دوره پساتحریم علنی ساخت. این سیاست همان بازگشت سریع و مقتدرانه به بازار نفت بود.

در قبال این سیاست ، برخی کشورهای نفتی از جمله عربستان سعودی با اهداف سیاسی موضع گرفته و سعی در ایجاد اخلال هم در جریان مذاکرات هسته ای و هم در حوزه نفت کردند.

در حوزه نفت، عربستان سعودی و برخی از حامیان منطقه ای آن با روی آوردن به ترفند افزایش تولید و کمک به کاهش قیمت نفت، سعی در بی ثبات نشان دادن بازار و تشدید این شرایط با بازگشت ایران از یک سو و از سوی دیگر کاهش انگیزه های ایران برای عملی ساختن سیاست اعلامی بازگشت سریع و مقتدرانه به بازار را داشتند. این ترفند البته سیاست دیگر این کشورها مبنی بر کاهش قدرت مانور اقتصادی و تجاری در بازار نفت را هم عملی می ساخت.

فشارهای سیاسی یکجانبه و چند جانبه برای تغییر سیاست ایران اما موثر واقع نشد. ایران در مقابل فشارهای وارده، به صورت علنی از کشورهایی که با اعمال تحریم ها ، سهم ایران از بازار نفت را تسخیر کرده بودند، خواست به جای فشار بر ایران برای عدم افزایش فوری نفت، تولید و صادرات نفت خود را کاهش داده و با ایران برای گرفتن سهم خود از بازار همکاری کنند. اصرار رقبای نفتی بر سیاست غیرمنصفانه خود در قبال ایران از یک سو و مقاومت منطقی ایران از سوی دیگر ، زمینه کاهش بیشتر قیمت نفت را فراهم ساخت.

با رفع تحریم ها و اجرای سیاست نفتی ایران برای افزایش سریع تولید و صادرات بدون توجه به شرایط بازار، سیاست فشار کشورهای نفتی به رهبری عربستان برای اعمال فشار بیشتر شد و این فشار به صورت هدفمند در قالب فشار جمعی و آن هم در بر مبنای طرح فریز نفتی دنبال شد.

ایران با عدم شرکت در اجلاس فریز نفتی دوحه در اواخر فروردین 95 با وجود حمایت کلی، خود را از شمول آن خارج ساخت. شکست نشست دوحه اگرچه از سوی عربستان به پای ایران گذاشته شد، اما این شکست نه تنها موجب کاهش قیمت نفت نشد، بلکه قیمت نفت از 33 دلار در هر بشکه به 45 دلار در یک پروسه یک ماهه افزایش یافت.

ادامه دارد