سناریوهای تحریم را شبیه‌سازی کنیم
لیلا ابراهیمیان، خبرنگار نفت و توسعه «انرژی امروز»
چگونه می‌توان با دیپلماسی انرژی در منطقه و جهان تاثیرگذار بود؟ پرسشی که برای یافتن پاسخ به آن با مهدی عسلی، مدیرکل سابق مجامع انرژی و امور اپک وزارت نفت، به گفت‌وگو نشستیم. عسلی معتقد است: تولید ناخالص داخلی ما کمتر از یک درصد تولید جهانی است؛ ایران با تحریم‌های چند ساله که عمدتا حوزه انرژی را نشانه گرفته بود از تکنولوژی و فناوری روز و بازار صادرات نفت و گاز از ایران عقب مانده است؛ شاید همه اینها دلیلی باشد بر اینکه باید بر پیدا کردن جایگاه دیپلماسی انرژی صبر کرد. اگرچه امروز ایران توانسته از این پتانسیل برای تاثیرگذاری در مسایل منطقه‌ای بهره بگیرد.
با توجه به اینکه اقتصاد اول ایران به منابع نفتی (نفت، گاز و پتروشیمی) متکی است، چقدر ایران توانسته از پتانسیل منابع زیرزمینی در حل مسائل منطقه‌ای و جهانی بهره بگیرد؟
پاسخ دقیق‌تر بسته به تعریفی که از مسائل منطقه‌ای و جهانی در ذهن پرسشگر وجود دارد ممکن است تفاوت کند، اما به‌طورکلی می‌توان گفت که درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز تا حدودی به ایران برای گسترش نفوذ منطقه‌ای آن کمک کرده است (کمک‌ها به سوریه، لبنان و عراق و یمن و غیره). اما این درآمدها محدود است؛ مثلا تولید ناخالص داخلی ما کمتر از یک درصد تولید جهانی است و اقتصاد ما در منطقه بعد از ترکیه و عربستان در رده سوم قرار دارد و در مقابل امکانات گسترده مالی و فنی قدرت‌های بزرگ جهانی قرار دارند که ارزش‌های متفاوت از ما دارند. آنها سعی می‌کنند جلوی نفوذ ما را گرفته و ما را محدود کنند. بنابراین، طبعا نباید انتظار داشت در کوتاه‌مدت ایران بتواند تغییرات مطلوب خود را در خاورمیانه برقرار کند و ممکن است سال‌های زیادی برای این منظور لازم باشد.
فرصت‌ها و تهدیدهای اقتصاد انرژی‌محور_نفت و گاز- کدام است؟ آیا ایران توانسته در راستای صلح و حل مسائل منطقه‌ای از این فرصت استفاده کند؛ نمونه‌های عملی آن کدام است؟
طبیعی است که هرچه سهم بخش نفت و گاز در اقتصاد ما بزرگ‌تر بوده و درآمدهای نفت و گاز برای کشور ما اهمیت بیشتری داشته باشد. چون این درآمدها به‌دلیل قیمت‌های پرنوسان نفت و گاز با نااطمینانی بزرگی مواجه هستند. اقتصاد ما با چالش بزرگ تحمل این نوسانات (که مثلا گاهی درآمد دولت‌ها را به نصف یا کمتر کاهش می‌دهد و یا بالعکس) مواجه است. از سوی دیگر درآمدهای ارزی این منابع اجازه داده است که دولت‌ها از طریق سرمایه‌گذاری این درآمدها رشد اقتصادی ایران را تسریع کنند. توسعه صنایع پایین‌دستی نفت و گاز (پالایشگاه‌ها و پتروشیمی) و نیز صنایع انرژی‌بر از فرصت‌هایی است که می‌توان برای رشد سریع‌تر اقتصادی کشور از آنها بهره برد.
برای بهره بردن از این فرصت چه باید کرد؟
تبدیل این سرمایه‌ها و یا ثروت منابع انرژی و کالاهای اولیه به سرمایه‌های فیزیکی با بالاترین بازدهی ممکن که این سرمایه‌های فیزیکی همراه با سرمایه‌های انسانی شروع به خلق ثروت و ارزش‌افزوده کرده کشور ثروتمند و جامعه ما توانمند شود.
بعد از برجام و برداشته شدن تحریم‌ها که عمدتا تحریم‌های نفتی بودند ایران چقدر به توجه به این ظرفیت، در راستای بالا بردن موقعیت جهانی خود استفاده کرده است؟
بخش نفت و گاز بیشترین استفاده را کرده و با افزایش تولید و صادرات نفت و گاز از لغو تحریم‌ها در جهت افزایش درآمد کشور عمل کرده است.
در دیپلماسی انرژی ایران، اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدتی که به آن توجه می‌شود چیست؟
دیپلماسی عبارت است از مذاکره نمایندگان کشورها با یکدیگر و هدف این مذاکرات نیز به‌طورکلی پیگیری اهداف سیاست خارجی آن کشورها است. بنابراین، دیپلماسی انرژی عبارت است از مدیریت مذاکرات مربوط به منابع انرژی (برای کشور ما عمدتا نفت و گاز و برق و نیروی هسته‌ای) در سطح بین‌المللی برای تعقیب اهداف سیاست خارجی کشور است. مذاکرات انرژی کشور یا در جهت افزایش قیمت نفت و گاز (از طریق مذاکرات در اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز) برای افزایش درآمد کشور است یا در جهت رسیدن به توافق‌هایی برای صادرات مازاد بر مصرف داخلی نفت و گاز کشور به کشورهای متقاضی این حامل‌های انرژی (در منطقه و سایر مناطق دنیا) که آن‌هم نهایتا به‌منظور افزایش درآمد و نفوذ سیاسی کشور در منطقه و در دنیا صورت می‌گیرد.
جایگاه ایران در دیپلماسی انرژی، در مسائل منطقه‌ای چگونه جایگاهی است؟
جایگاه هر کشور در مذاکرات بین‌المللی در وهله اول به قدرت نسبی آن و تا حدودی نیز به مهارت دیپلمات‌های آن کشور مربوط است. قدرت نسبی ایران در مذاکرات مربوط به انرژی به عظمت نسبی منابع نفت و گاز ایران و مخصوصا ظرفیت تولید آن و تا حدی نیز به مهارت‌های مذاکره‌کنندگان ایران بستگی دارد. مثلا شاهد بودیم که ناآشنایی مذاکره‌کنندگان با بازارهای نفت و گاز و ساختار اوپک در دولت قبل موجب شد منافع کشور تضعیف شود درحالی‌که مقامات وزارت نفت در دولت یازدهم موفق شده‌اند جایگاه کشور در اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز را تقویت کنند. اما آنچه خواهد توانست جایگاه ما را به‌مراتب بیشتر تقویت کند، ظرفیت تولید نفت و گاز و نیز صادرات نفت و گاز کشور است. در سطح منطقه طبعا عظمت منابع نفت و گاز کشور و ظرفیت‌های تولیدی ما به ما کمک می‌کند با طرف‌های مقابل از موضع قدرت مذاکره کنیم. مثلا افزایش ظرفیت گاز کشور به دولت ایران اجازه داد در مقابل درخواست‌های افزایش قیمت گاز صادراتی ترکمنستان به ایران ایستادگی کرده علیرغم قطع صادرات گاز آن کشور تسلیم آن خواسته‌ها نشود. درحالی‌که درگذشته در شرایط مشابه نمایندگان دولت قبلی پذیرفته بود قیمت گاز وارداتی را افزایش دهد.
در دیپلماسی انرژی ایران، جلب سرمایه‌های خارجی برای اکتشاف و استخراج در بخش انرژی یعنی نفت و گاز چه نقشی دارد؟
جلب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش نفت و گاز برای ما ازآن‌جهت مهم است که اجازه انتقال فناوری‌های پیشرفته و درنتیجه افزایش ظرفیت‌های تولید را می‌دهد. مثلا اگر بتوانیم از طریق انتقال فناوری پیشرفته نرخ استحصال نفت و گاز کشور را افزایش دهیم، میلیاردها دلار به ثروت کشور و درامد سالانه صادرات نفت و گاز افزوده خواهد شد.
موقعیت ایران در صادرات انرژی و واردات تکنولوژی برای استخراج و صدور انرژی چگونه است؟ آیا این مسئله ربطی به دیپلماسی انرژی دارد یا با دیپلماسی انرژی این موانع برطرف می‌شود؟
موقعیت ایران در صادرات نفت در سطح بین‌المللی بااهمیت و موقعیت کشور در مورد گاز در حال بهبود است و با افزایش ظرفیت‌های تولید کشور در نفت و گاز این موقعیت بهبود بیشتری پیدا خواهد کرد. موفقیت در مذاکرات بین‌المللی انرژی کشور تا حدودی نیز بستگی به مهارت‌های دیپلمات‌های انرژی کشور دارد که خوشبختانه در حال حاضر افراد باتجربه و توانمندی در سطوح مختلف وزارت نفت و نیرو این مذاکرات بین‌المللی را پیگیری می‌کنند.
چقدر ایران می‌تواند از ظرفیت دیپلماسی انرژی برای حل مسائل خود و تأثیرگذاری بر معادلاتی چون ارتباط با آمریکا بهره بگیرد و آیا توانی برای چنین مانوری دارد یا نه؟
با توجه به کاهش وابستگی نسبی آمریکا به واردات نفت و مخصوصا گاز و نیز قطع صادرات نفت ایران به آمریکا از سال‌های دور و ممنوعیت سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی در فعالیت‌های صنایع نفت و گاز ایران از سوی دولت آمریکا، تأثیر مستقیم دیپلماسی انرژی بر روابط ایران و آمریکا محدود است. هرچند در مذاکرات مربوط به برنامه انرژی هسته‌ای ایران مهارت‌های دیپلمات‌های کشور منجر به نتیجه شده و برجام را به ارمغان آورد؛ برجام مخصوصا در بخش انرژی و به دلیل لغو تحریم‌های صادرات نفت ایران بسیار مثبت بود. درهرحال، ممکن است کشور از موقعیت جهانی صنایع نفت و گاز کشور به‌طور غیرمستقیم برای قدرت مذاکره خود با دولت‌های بزرگ مانند آمریکا استفاده کند.
مدل پیشنهادی که شما پیگیری می‌کنید، چه ویژگی دارد؟
این‌یک مدل دینامیک برای شبیه‌سازی سناریوهایی در اثربخشی دیپلماسی انرژی کشور در لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه کشور است و بر مبنای نظریه‌های روابط بین‌الملل طراحی‌شده است.
