در جستجوی آب
تنگنای کمبود آب در جهان با توجه به رشد فزآینده جمعیت، گسترهیافتگی صنایع و کشاورزی، سبب شده است آب که زمانی نماد دوستی بود، بدل به جنگافزاری میان کشورها شود.
هیچ آشامیدنی، گواراتر از یک لیوان آب نیست. اما چالش آب، فقط آبخوردن نیست، بلکه امروز همهِ قلمروها (کشاورزی، صنعتی، محیطزیست و فضای سبز) را در بر میگیرد.
مهندس سید علیاکبر میرکریمی در پژوهشی که پیرامون چالش آب در جهان و ایران انجام داده، می گوید:
«زیستِ بینیاز به آب برای موجودات کرهزمین ممکن نیست. ۲ سوم گنجای (حجم) کره خاکی از آب است، با این همه در بسیاری از قلمروها انسان و جانور و طبیعت و گیاه، درگیر کمبود آب شیریناند؛ زیرا سهم آب شیرینشان فقط ۱% است.»
او میافزاید: مقدار آب کره زمین ثابت است و در چرخشی مدام در طبیعت (چرخه هیدرو لوژیکی)، بخشی از آن بخار میشود و دوباره از ابرها به زمین میبارد. کارگزارِ بنیادیِ این پدیده چرخشی، انرژی خورشیدی است؛ نیروی بزرگی از انرژی را به زمین میفرستد و سبب بخار آب بر سطح زمین میشود.
«مقدار آب در چرخش طبیعت، نزدیک به ۵۲۰ هزارکیلومتر مکعب است که از این میزان، به ترتیب ۴۱۱ هزار و ۶۰۰ کیلومتر مکعب به گونهای مستقیم در اقیانوسها و نزدیک به ۱۰۸ هزار و ۴۰۰ کیلومتر مکعب نیز از با بارشها (برفوباران)، مستقیم بر خشکیها مینشیند. از کل بارشها بر خشکیها، فقط بخش کوچکی به خوردِ پوششهای گیاهی کره زمین میرود یا در پروفیل خاکهای کشتزارها ذخیره میشود، و ماندهدیگر (۲۷ هزار کیلومتر مکعب) در رودخانهها به جریان در میآید و بخشی دیگر در فرآیند بخارشدگی، دوباره به اتمسفر باز میگردد. جریان آب در رودخانهها فقط ۹ درصد از کل آبهای سطحی را تشکیل میدهد که بخشی از آن از سوی انسان به کار گرفته میشود و مانده دیگر به دریاچهها، دریاها، باتلاقها و اقیانوسها میریزد.
کل آب مورد استفاده انسان برای کنشهای روزانگی (کشتوکار، صنعتی و اقتصادی) نزدیک به ۳۳۰۰ کیلومتر مکعب برآورد شده است.
«سیلابها و سرکشی رودخانهها (که از ۲۴ درصد کل بارشهای آسمانی شکل مییابد) بنا بر اقلیم و طبیعت در برخی قلمروها جاری میشود، بر همین پایه دانشمندان به این برآیند رسیدهاند که افتوخیز بارندگی بر کرهزمین، میان صفر تا ۵ متر است. شگفتانگیز است که همزمان شرق عدن در درازنای ۷۰ سال گذشته، چکهای آب باران به خود ندیده، ولی در قلمروهای گرمسیری و جنگلهای بارانیِ خط استوا، میزان بارشها بیش از ۵ متر مکعب بوده است. این خیز و کاستی در ایران نیز هویداست، به گونهای که میزان بارندگی در یزد، ۳۰ میلیمتر و در بندر انزلی بیش از ۱۸۰۰ میلیمتر در سال است.»
خشک و تر با هم میسوزند
پدیده قلمروهای خشک، به سبب پخش نامتوازن آب در طبیعت، در شمار چالشهای درونکشوری در جهان است، به گونهای که اینک بیش از ۶۰۰ میلیون نفر (۱۵ درصد جمعیت جهان) در قلمروهای خشک میزیند و میانه (متوسط) بارشها در هرسال کمتر از
۳۰۰ میلیمتر است.
میرکریمی ـ مدیر پیشین امور سدهای استان گلستان در اینباره میگوید: «این مقدار بارش در قلمروهای خشک، کمترین آبِ در دسترس برای کارهای روزانگی، بهداشت فردی، کشت و کار و آشامیدن است؛ به ویژه این که بیش از ۸۰ درصد از کل بارشها در قلمروهای خشک، پیش از رسیدن به دست انسانها بخار میشود. شاید به همین سبب، ساکنان قلمروهای خشک در جهان، در همه ۳۶۵ روز سال در کوششی توانفرسا در پیِ گردآوریِ آب از باران و سیلاب و ذخیرهسازی آناند.
«ردپای بجامانده از چنین کوششهایی را در تاریخ و در بسیاری از قلمروهای جهان، میتوان دید که دیرینهاش به۲۰۰۰ سال پیش از زادروز مسیح میرسد، در آن قلمروها اگر از سیستمهای چندسویه پخش سیلاب برای کشتوکار و زندهسازی چراگاهها سود برده شود، گسترهای چشمگیر از زمین برای کشاورزی مهیا خواهد شد و سرگذشت انسانهای آن سامان را دگردیس خواهد ساخت. بهرهگیری از آبخیزهای زمینی و استفاده از روشهای گوناگون ذخیرهسازی آب با هدف تامین آب آشامیدنی از آب باران، دیگر راهکار در پیشروست که امروز در بسیاری از کشورها بهکار گرفته میشود.
«تنگنای کمبود آب در جهان با توجه به رشد فزآینده جمعیت، گسترهیافتگی صنایع و کشاورزی، سبب شده است آب که زمانی نماد دوستی بود، بدل به جنگافزاری میان کشورها شود. همه این پدیدهها دست به دست هم دادهاند تا «آلودگی» و «سمیشدن» آب نیز به آشفتگی بیافزاید و بهرهبرداری بیسامان از منابع طبیعی به فرسایش خاک و گلآلودگیِ رودخانهها بیانجامد. به گونهای که برای استفاده از این آبها نیاز به تصفیه آب با هزینه و انرژی بالاست که امکان اجرایش در کشورهای ندار، صفر است؛ و آنها را به استخراج آب از سفرهخانها کشانده است که برآیندش، نشست زمین است و به تلخیگراییدهشدنِ آبهای زیرزمینی و پدیده نوبیابانها.»
نگاهی به این آمارها در زمینه آب مورد نیاز برای استفادههای گوناگون، اگر ما را به دریافتهای نوین رهنمون نشود، بیفایده خواهد بود.
این کارشناس رسمی آب میافزاید: «امروز (همانند همه تاریخ زیستِ انسان) در گزارشهای جغرافیای اقتصادی، از آب به نام یک پدیده بسیار مهم یاد میشود. انگیزه پیشرفت کشورها از یکسو که بایستگیاش شکوفاییِ کشاورزی و گسترش صنعت است، در کنار دستاوردهای خوب، افزایش غبار و مهدود در هوا، آلودگی و سمیشدن و تهکشیدن آبخوانها و تهیشدن آبِ پشت سدها و کاهش آبهای سطحی و نابودی پوشش گیاهی و نشست دشتها نیز گریزناپذیر ساخته است.»
گرداب کمبود آب!
بیشتر مردم جهان به کمتر از ۲۰ لیتر آب در شبانه روز نیاز دارند و همزمان در کشورهای پیشرفته، کالایی ارزانتر از آب وجود ندارد و هر انسان در کشورهایی همانند آلمان و آمریکا تا ۶۲۰ لیتر در روز آب مصرف میکند. با توجه به این هر انسان برای پیشبرد کارهای روزانگی خود به گونهای میانه (متوسط) به ۳ تا ۵ لیتر آب نیاز دارد، به خوبی میتوان دریافت که در یک روز، چه میزان آب در ۳ کشور نامبرده و با توجه به جمعیت هریک، به مصرف (درست یا نادرست) میرسد.
مهندس سیدعلی اکبر میرکریمی با بیان این که همه آبها پس از استفاده انسان، دگردیس به فاضلاب میشود و اگر پس از پالایش (تصفیه) به درد آبیاری بخورد، دستکم دیگر آشامیدنی نخواهد بود، میافزاید: به کنار از کشورهای پیشرفته، استفاده بیسامان از آب در دیگر کشورهای دچار کمبود آب، بهتر از این نیست.
کشاورزی و صنعت نیز به ترتیب با بهکاربردن ۲۰ تا ۷۵ درصد از آب در دسترس، بیشترین آمار مصرف را از آنِ خود کردهاند. برای نمونه در آلمان، هر سال نزدیک به ۶ر۲۵ میلیارد متر مکعب آب شیرین به راکتورهای اتمی برای تولید الکتریسته سرازیر میشود. مقدار آب مورد استفاده صنایع گوناگون در همین کشور، نزدیک به ۱۱ میلیارد متر مکعب در سال است. پژوهشها در مورد چرخهای صنعتیراقتصادی در آلمان، داستان از نیاز فراوان به آب دارد.
«یکی از خروجیهای صنایع و دیگر کنشهای اقتصادی، فاضلابی است که سبب آلودگی خاک، رودخانهها، دریاها و آبخوانها و مسمومیت گیاهان، جانوران و آبزیان میشود؛ پالایش آنها هم نیاز به زمان و هم هزینه کلان دارد. در کنار اینها دود برآمده از صنایع در چرخشی، سرانجام بر سطح آبهای کره زمین مینشیند.
«آلودهشدن هوا از سوی دودکش کارخانهها، در جای خود چالشی جدی است که هم تنفس انسان را درگیر کرده است و هم در اتمسفر، بر چونیت باران اثر بد میگذارد و سبب بارشهای اسیدی میشود. همان بارانی که در گذشته دور، از پاکیزهترین آبها بود، ولی اینک نمیتوان با گردآوریش به آسودگی از آن بهره گرفت.»
نیاز فزونشونده به آب در گستره جهانی، سبب شده است که در برخی کشورها، آب آشامیدنی مردم (۳۰ لیتر در روز) از راه پالودن فاضلاب تامین شود، آنهم با هزینههای سنگین که امکان اجرای آن در برخی کشورهای جهان سوم ممکن نیست. در برخی کشورهای خشک و بیابانی مانند عربستان، کویت و امارات، تامین آب شیرین مورد نیاز مردم فقط از شیرینسازی آب شور دریاها میسر است.»
جنگ آب در جهان
استفاده از آب به مانند ابزار جنگی میان کشورهای خاور نزدیک و میانه از سال ۱۹۶۷ میلادی آغاز شده است و همچنان ادامه دارد.
میرکریمی، در ادامه گفت وشنود با روزنامه اطلاعات میگوید: «با توجه به این که هنوز هم از هر ۵ نفر در جهان، فقط ۲ تن به آب پاکیزه دسترسی دارند، میتوان اهمیت آب و نقش آن در زیست حال و آینده انسانها بر کره خاکی را لمس کرد. اینک به سبب کمبود آب، نزدیک به یک چهارم از مردم جهان، از نبود آب بهداشتی رنج میبرند و دچار بیماریهای گوناگون میشوند؛ این در حالی است که جمعیت فزونشونده جهان با توجه به اندک ذخیرهگاههای آب گوارا ـ به چالشها دامن میزند و جنگهای سهمگین بر سر آب، میان کشورها را پیشبینی پذیر میسازد.
«در جهانی که اینک در آن زندگی میکنیم، تولید غذای انبوه با اندک آب موجود، شدنی نیست. نیاز روزافزون به غذا با توجه به خشکسالیها در برخی کشورها بیشتر و تولید غذا به سبب کاهش بارشهای برفوباران کمتر شده است. این در حالی است که وجود غذاهای سمی، مانند ماهیهای پرورشیافته در آبهای آلوده، سرب و جیوه را بدن کودکان میکند و به شیوع بیماریها در آنان، دامن میزند.
«بیماریهای برآمده از خوردن آبهای آلوده، گسترش یافته است و ۸۰ درصد از مراجعهکنندگان به پزشکان، از بیمارانی هستند که از نبود آب سالم بهداشتی ناکامیاب (محروم) هستند.
«آمار سازمان بهداشت جهانی، نشانگر آن است که هرسال نزدیک به ۵ میلیون کودک فقط به سبب دچارشدن به بیماریهای شکمروی در جهان، جان میبازند. بر پایه گزارش دفتر برنامهریزی محیطزیست سازمان ملل، هنوز هم برای نیممیلیارد تن از انسانهای جهان، یگانه منابع قابل استفاده، آب رودخانههای سمی، آب چشمههای آلوده به باکتری و انگل و چاههای غیربهداشتی است.
«بر پایه همین گزارش، هر سال ۱۰ میلیارد دلار برای تامین آب مورد نیاز مردمان ندار جهان، سرمایهگذاری میشود، که بسنده نیست و باید این سرمایهگذاری به ۵۰ میلیارد دلار در سال برسد.»
هدر رفت آب در بخش کشاورزی
همانگونه که پیشتر سخن رفت، بخش کشاورزی، بیشترین سهم استفاده از آب را دارد. این آمار هرچه هست، به این معنی نیست که انسانها در مهار آب برای رفع نیاز در کشتزارها رفتار موفقی داشتهاند، بلکه حقیقت تلخ این است که در این بخش نیز هدر روی، در گستره ۴۵ درصد از ۷۵ درصد آب به چشم میخورد، بی این که به تولید غذا بیفزاید.
مهندس سیدعلی اکبر میرکریمی از زبان آمار میگوید:
«بر پایه آمارها، گستره کشتزارهای جهان (زیر پوشش آبیاری) نزدیک به ۲۵۰ میلیون هکتار است که فقط ۱۷ درصد از کل کشتزارهای مورد نیاز برای تامین غذا است! با وجود این که گستره کشتزارهای آبی جهان از آغاز سده ۲۰ تا کنون از ۴۸ میلیون هکتار به ۲۵۰ میلیون هکتار رسیده، است، اما بازهم فزونشوندگیِ شتابان جمعیت و افزایش نیاز به غذا را پاسخگو نیست. این را ما کارشناسان نمیگوییم، بلکه گرسنگیِ و بیماری و مرگ کودکان و سالمندان و اسکلتهای رونده در کشورهای کمدرآمد جهان نشان میدهد. برای نمونه، کمبود و نبود غذا، ۲۲ کشور جهان سوم را در زیر خط قرمز نداری نشان میدهد؛ به ویژه در خشکاد (قاره) آفریقا که گرسنگی، هر نفس کودکان بیگناه را به فاجعه گره میزند.
«همزمان با رشد درخواست برای غذا در هرسال که برابر با ۹ر۳ درصد است، رشد تولید و عرضه غذا به سختی به ۵ر۲ درصد در سال میرسد. بر پایه همین آمار در سال ۱۹۷۵ میلادی میزان صادرات غله به خشکاد (قاره) آفریقا نزدیک به ۴ میلیون تُن بوده است که در سال ۱۹۸۰ به ۱۴ میلیون تُن افزایش یافته است؛ با این همه در سال ۱۹۸۷ از ۵۰۰ میلیون تَن از ماندگاران آفریقا، نزدیک به ۱۵۰ میلیون تَن با کمبود غذا روبرو بودند. »
شیوههای نو تأمین آب
مردمان ماندگار در قلمرو آفریقا سدههاست که با مشکل کمبود آب شیرین و تهیه و تامین آب آشامیدن و پختوپز و دیگر نیازهای روزانگی، دست به گریبانند. در دیگر قلمروهای خشک و نیمخشک دیگر جهان، انسانها برای دستیابی به آب شیرین در چالشی همیشگی بودهاند که گاه آنان را از یک نقطه به نقطه دیگری کوچانده است.
و دیدگاه میرکریمی در این مورد: «در این کوچیدنها، تاریخ گواهِ به وجودآمدن شیوههای نوپردازانهای برای تامین آب بوده است؛ برای نمونه میتوان در ایران از روشهای دیرین ذخیرهسازی آب باران و سیلابها در آبانبارهای زیرزمینی و یا حوضچههای روزمینی نام برد که هنوز میتوان در شهرها و آبادیهای کناره کویر و یا استانهای شمال غربی و شمال شرقی کشور (آذربایجان،خراسان) ردش را گرفت. یا روشهای بهکارگرفتهشده در ترکمن صحرا که آب را از پشتبام خانهها گردآوری میکردند و در مخزنهای زیرزمینی ذخیره میساختند؛ یا ساخت بندها و مانند آنچه در خوزستان کهن یافت میشود، یا کندن کاریز! همگی اینها کوششهای زیاد برای تأمین آب شیرین بوده است.
«در سال ۱۸۷۲ میلادی در کشور شیلی، «چارلز ویلسون» در کوشش خود برای تامین آب شیرین در دوروبر کانیِ «لاسسیلون»، موفق به روشی نو برای شیرینسازی آب شور دریا شد. او با کارگذاشتن شیشههایی بر روی حوضچههایی که از آب دریا پر میشد و سطحی برابر با ۴ هزار و ۴۶۰ متر مربع را میپوشاند، هر روز نزدیک به ۲۲ هزار و ۷۰۰ لیتر آب شیرین به دست میآورد؛ ولی فروشندگان آب شیرین که کارشان دچار رکود شده بود، تاب نیاوردند و او را کشتند.»
اینک با پیشرفت فناوریِ انرژی خورشیدی، دوباره نوآوری روش ویلسون مورد توجه قرار گرفته است، به گونهای که در سال ۱۹۷۳ از سوی یونسکو یادوارهای به نام او برگزار شد و بدینگونه، انسان متوجه شیوه نویی برای تامین آب شیرین از آبهای شور دریاها شد. آیا انسان آزاد است آبی را که با رنج و هزینه بسیار به دست میآورد، به آسانی هدر دهد؟
«نابخردانه است اگر اینک با همه پیشرفتهای دانش، کشورهای رو به پیشرفت، ذخیرهگاههای آب خود را رها نکنند و به روشهای کهن یا با فناوریهای نوین به سراغ تامین آب مورد نیاز خود از دیگر منابع بر نیابند و با پالایش آب شور، انبارش آب باران و سیلابها، آبخیزداری و زندهسازی کاریزها، به مدد مدیریت علمی آب نپردازند.»
