خط لوله جدید عراق و پیامدهای سیاسی آن

 پروین فغفوری، خبرنگار بین‌الملل انرژی امروز

امضای تفاهم نامه میان ایران و عراق مبنی بر ساخت یک خط لوله مرزی برای صادرات نفت خام از میادین شمال عراق واقع در کرکوک از طریق ایران می تواند پیامدهای سیاسی مهمی برای این کشور درگیر در مناقشات داخلی و منطقه ای دربر داشته باشد.

به گزارش خبرنگار بین الملل انرژی امروز، امضای این توافقنامه درمیان هرج و مرج های اخیر به وجود آمده در خاورمیانه به دنبال ریاست‌جمهوری ترامپ و تاثیرش بر اقتصاد منطقه از یک سو و صحبت‌های اخیر ترامپ مبنی بر تلاش های ایران در تصاحب هرچه سریع‌تر عراق، موجبات نگرانی همسایگان قدرتمند عراق را نیز به وجود آورده است.

از سوی دیگر، اجرایی شدن این طرح تاثیر بسیاری بر آمال و آرزوهای کردهای عراق که برای خود حکومت مستقل و خودمختاری در شمال این کشور تشکیل داده‌اند، خواهد گذاشت.

به گفته مقامات عراقی، در پی این تفاهمنامه که در 20 فوریه و توسط وزیر نفت عراق العبیدی و وزیر نفت ایران بیژن زنگنه به امضا رسید، صادرات نفت عراق به بازارهای آسیایی از طریق قلمرو ایران صورت خواهد گرفت. هنوز جزئیات مبسوطی از چگونگی انجام این پروژه در اختیار عموم قرار نگرفته است، اما گزارش های اولیه حاکی از آن است که در صورت ساخت این خط لوله، نفت به میزان کافی در اختیار پالایشگاه های شمالی ایران قرار خواهد گرفت، در عوض ایران نیز محصولات نفتی تولید شده در پالایشگاه های جنوب کشور را  در اختیار عراق قرار خواهد داد. از برخی گزارشات نیز چنین بر می آید که این پروژه، سنگ بنای همکاری های دوجانبه دو کشور در صنعت نفت شامل ساخت یک خط لوله مشترک و ترمینال صادرات نفت در تنگه هرمز خواهد بود.

اما با آغاز زمزمه ساخت این خط لوله، سوالات بسیاری مبنی بر قابلیت اجرای پروژه و پیامدهای سیاسی آن، به ویژه درگیری های ژئوپلتیکی منطقه در ذهن کارشناسان نقش بسته است.

از نقطه نظر تکنیکی، کارشناسان بر این باورند که این خط لوله با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد شد، زیرا مسیر آن از قسمت شمالی، بالغ بر 1200 کیلومتر مرز بین دو کشور که از میان کوهستان های صعب العبور رشته کوه زاگرس عبور خواهد کرد، درنظر گرفته شده است. علاوه بر چالش‌های فیزیکی که تحمیل‌کننده هزینه‌های کمرشکن و هنگفت خواهند بود، این منطقه از آسیب‌پذیری فراوانی در مقابل اغتشاشات سیاسی که بر سر بدست گرفتن قدرت ایجاد می شود، برخوردار است.

مشکل دیگری که بر چگونگی اجرای پروژه سایه افکنده است، هزینه بسیار سنگین و دور از انتظار ساخت و ساز خط لوله است که به گفته مفسران، بر منافع آن غلبه می‌کند؛ زیرا عراق همچنان می‌تواند صادرات نفت خود به بازارهای بین‌المللی را از طریق دیگر مسیرهای موجود انجام دهد.

عراق، سومین تولیدکننده نفت در اوپک است و 95 درصد از بودجه کشور به درآمدهای نفتی متکی است. اگرچه کاهش قیمت نفت طی سال‌های اخیر و هزینه‌های انجام‌شده در مبارزه علیه نیروهای داعش، این کشور را با بحران‌های مالی شدید مواجه ساخته است.

اعلان برنامه ‌های دولت عراق برای ساخت خط لوله جدید، مناقشات طولانی‌مدت بغداد و دولت منطقه‌ای کردستان به دلیل صادرات نفت مستقل این منطقه را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. در تابستان 2014، جنگجویان پیشمرگ کرد استان کرکوک که غنی از ذخایر نفتی است را به تصرف خود درآورده و با استفاده از اغتشاشات به وجود آمده توسط نیروهای داعش و سقوط نیروهای امنیتی دولت عراق، از شرایط به وجود آمده به نفع خود بهره‌برداری نمودند.

بلافاصله دولت منطقه‌ای کردستان صادرات نفت از میادین کرکوک به بندر جیحان را آغاز نمود و برنامه ریزی کرد در 2015، روزانه بالغ بر یک میلیون بشکه نفت از این منطقه تولید نماید.

طبق گزارش‌های به دست آمده از دولت عراق، دولت منطقه ای کردستان روزانه بالغ بر 500000 بشکه نفت صادر می کند که 150000بشکه از میادین نفتی کرکوک به دست می‌آید.

دولت محلی منطقه کردستان عراق طی یک دهه اخیر اختلاف‌های جدی با دولت مرکزی بغداد داشته و این اختلاف‌ها در سال‌های اخیر با مداخله مخالفان خارجی دولت عراق تشدید شده است. 

بودجه و کنترل میادین نفتی یکی از موضوع های اصلی اختلاف دولت محلی منطقه کردستان با دولت عراق است.

دولت عراق هر سال 17 درصد بودجه کل این کشور را به منطقه کردستان اختصاص می‌دهد، اما مقامات محلی منطقه، این رقم  را ناکافی می‌دانند. از این رو، دولت محلی منطقه کردستان عراق از واریز درآمدهای نفتی این منطقه به خزانه مرکزی عراق خودداری می‌کند. این رفتار سبب شدت گرفتن اختلاف‌های دولت محلی کردستان و دولت مرکزی بغداد شده است؛ زیرا دولت عراق در واکنش به سیاست‌های نفتی منطقه کردستان از پرداخت کامل سهم 17 درصدی بودجه این منطقه خودداری می‌کند. دولت منطقه‌ای کردستان نیز بدون مشورت با مقامات بغداد، برای فروش برخی از میادین نفتی به ارزش پنج میلیارد دلار به ترکیه پیشنهاد داده است.

علاوه بر آن، نفت یکی از موضوعات اصلی مناقشات بین دولت مسعود بارزانی در اربیل و بغداد از یک سو، و جناح‌های سیاسی کردستان از سوی دیگر را تشکیل می دهد. مقامات دولت منطقه ای کردستان اعلام کرده اند هنوز هیچ مذاکره‌ای با تهران یا بغداد برای ساخت پروژه انجام نداده و در لفافه تهدید نموده‌اند که ممکن است مانع اجرای پروژه شوند. به گفته عبدالله اکرای، یکی از مقامات کرد، صادرات نفت کرکوک به ایران بدون مشورت با کردستان امکان‌پذیر نخواهد بود و دولت ایران این را به‌خوبی می‌داند.

از سوی دیگر، نجم‌الدین کریم فرماندار کرکوک نیز مکررا هشدار داده که به دلایل زیست محیطی به دولت عراق اجازه نخواهد داد حمل نفت به ایران از طریق تانکرهای حامل نفت صورت بگیرد، و عراق باید برای آلودگی هوای کرکوک و استهلاک جاده‌های منطقه، دستمزد اضافی بپردازد.

دولت منطقه‌ای کردستان نیز به منظور تغییر مسیر صادرات به بازارهای خارجی، سال گذشته مذاکراتی با تهران در مورد ساخت خط لوله‌ای که بتواند روزانه بالغ بر 250000 بشکه نفت به پالایشگاه‌های شمال ایران صادر نماید را انجام داد.

اگر این کار انجام شود، کردستان یک درآمد صادراتی دیگر نیز برای فروش نفتش به بازارهای بین‌المللی به دست خواهد آورد. اما به دلیل مشکلات جناحی موجود، دولت ایران روی خوش به درخواست مقامات منطقه نشان نداده است.

طبق برآوردهای انجام گرفته، کردستان عراق بالغ بر 45 میلیارد بشکه ذخایر نفت خام و در حدود 200 تریلیون فوت مکعب ذخایر گاز طبیعی در خود جای داده است.

دولت آمریکا که به استقرارحکومت خودمختار کردهای عراق کمک های شایان توجهی نموده بود، پیشتر و در سال 1991 با اعلام منطقه پرواز ممنوع بر سرتاسر نواحی شمالی و متعاقب آن با واژگونی رژیم صدام حسین در 2003، در تلاش بود توسعه میادین نفتی این منطقه را در اختیار گرفته و فرصت‌های بسیار مغتنمی برای شرکت‌های آمریکایی فراهم آورد.

ترکیه نیز طی سا‌ل‌های اخیر روابط استراتژیکی با بارزانی و حکومت وی برقرار ساخته و آنکارا حضور فعالی در پروژه‌های توسعه میادین نفتی منطقه از خود نشان می‌دهد، از جمله قراردادی برای خرید تمامی نفت خام تولیدشده از میادین نفتی کردستان عراق با مقامات منطقه منعقد ساخته است. کاملا مشخص است که ترکیه بدون هیچگونه توافق با دولت مرکزی بغداد، دسترسی خود به منابع نفتی این کشور را روز به روز افزایش می‌دهد.

به گفته مفسران مسائل خاورمیانه، درحالیکه این منطقه از جهان هر روز شاهد درگیری‌های جدید جناح‌های مختلف سیاسی بر سر بدست گرفتن قدرت است، ژئوپلتیک انرژی نیز به نحو فزاینده‌ای بر این درگیری‌ها دامن می زنند.

ماه گذشته، مقامات ایران ساخت یک خط لوله جدید گازی به عراق و آغاز مراحل اجرایی آن را اعلام نمودند. این پروژه، بخشی از یک طرح عظیم برای انتقال گاز از میادین ایرانی به سمت مدیترانه و از طریق عراق و سوریه به مشتریان اروپایی است.

قطر و روسیه، دیگر رقبای ایران در عرضه گاز به اروپا از طریق سوریه به شمار می روند. ترکیه نیز که در مجاورت اروپا و آسیا قرار دارد، امیدوار است به قطب ترانزیت انرژی منطقه برای انتقال گاز از خاورمیانه به بازارهای اروپایی تبدیل شود.

اما برای کردستانی که در تلاش است با تکیه بر منابع مالی و استقرار یک زیرساخت اقتصادی توانمند، به استقلال دست یابد، رقابت شدید بر سر مسیرهای انتقال انرژی نویدبخش اخبار خوبی نخواهد بود. ذخایر عظیم نفت و گاز، شمشیر دولبه‌ای است که می تواند مانعی اساسی بر سر راه استقلال کردستان عراق به شمار آید.