معمای هورالعظیم؛ آبی که قرار نیست دیده شود!

فاطمه لطفی، خبرنگار آب و توسعه پایدار «انرژی امروز»

هورالعظیم، یعنی تالاب بزرگ. یعنی تالاب بزرگ هویزه. بزرگ‌ترین تالاب خوزستان و یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های ایران است.

به گزارش خبرنگار آب و توسعه پایدار «انرژی امروز»، هورالعظیم مرز ایران و عراق است که فقط یک سوم‌اش در ایران است و دو سومش در عراق. کل مساحت ایرانی و عراقی‌اش 307 هزار هکتار بوده است.

بخش عراقی تالاب از سال‌ها پیش مورد کین و غضب دولت وقت عراق بود. بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۲، دولت صدام حسین تلاش کرد تا این تالاب را خشک کند، چون تصور می‌کرد گروه‌های مسلحی در این محل زندگی می‌کنند. بیشتر ساکنان این منطقه که عمدتا شیعیان بودند، پس از خشک شدن این منطقه به شهرها و گروهی نیز به ایران نقل مکان کردند. تا سال ۲۰۰۳ و سقوط صدام که پای آب دوباره به این منطقه باز شد، بیشتر از نود درصد تالاب خشک شده بود.

زخم‌هایی از همه نوع بر پیکر هور

هورالعظیم هم زخم خورده سدسازی‌های ترکیه است و هم زخم خورده جنگ تحمیلی عراق علیه ایران. هورالعظیم زخم خورده طلای سیاه هم هست. بخش ایرانی هورالعظیم دل خوشی از کشف میدان‌های نفتی در این منطقه ندارد. شرکت ملی نفت ایران برای چاه‌های نفت خود نیاز به جاده داشت. پس ساده‌ترین راه را انتخاب کرد. خشکاندن هور. هورالعظیم خشک شد تا نفت از دل هزار ریش هور بیرون بیاید.

بخش عراقی هورالعظیم نیز حال و روزی بهتر از این نداشت. و صدام تالاب را خشکاند تا زمین کشاورزی و میدان نفتی داشته باشد.  

جغرافیای هورالعظیم بخشی از زمین‌های باطلاقی یا هورهای بین النهرین در محل اتصال سه کشور عراق، ایران و کویت است. این زمین‌ها سه بخش هور مرکزی، هور هویزه و هور حمار هستند. ساکنان هور از نسل سومری‌های 5 هزار سال پیش هستند.

برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد UNEP در سال 2001، هشدار داده بود که در جنوب غربی ایران یک فاجعه زیست محیطی در حال شکل گیری است. اما گوش کسی بدهکار این حرف نبود.

خیلی طول نکشید که این فاجعه رخ نمود و از این تاریخ دردسر دولت‌های وقت در ایران آغاز شد. هرچند دولت‌های نهم و دهم چندان وقعی به این هشدارها ننهادند تا اینکه امروز برخی نمایندگان مجلس تمام کاسه کوزه‌ها را بر سر دولت یازدهم و بر سر رییس سازمان حفاظت از محیط زیست این دولت شکستند.

جنگ بین طبیعت و صنعت از آغاز دوران صنعتی شدن آغاز شده است و تا ابد ادامه خواهد داشت. این جنگ نه مختص ایران، نه مختص خاورمیانه و نه مختص کشورهای در حال توسعه است، بلکه این جنگ مختص صنعت و محیط زیست در تمام دنیاست. طبیعت و صنعت، دو پادشاهند که در یک اقلیم نگنجند.

از ابتکار اصرار و از خبرگزاری‌ها انکار

در هفتم آذر سال 95، ابتکار در برنامه زنده تلویزیونی «حالا خورشید» در گفت‌وگویی با رضا رشیدپور، خشکی تالاب هورالعظیم را شانتاژ رسانه‌ای خواند و گفت: «این تالاب 62 درصد آبگیری شده است». ابتکار با اطمینان اعلام کرد: «نمایندگان مجلس برای بررسی این ادعا عازم منطقه شده‌اند و آبگیری 62 درصدی هورالعظیم را تایید کرده‌اند».

اما همان روز خبرگزاری تسنیم، خبر از واکنش تند نماینده دشت آزادگان و هویزه داد و به نقل از ساعدی، نوشت: «متاسفانه آبگیری 62 درصدی هورالعظیم اولین دروغ خانم ابتکار نیست. ایشان در صحن علنی مجلس هم مرتکب این دروغ شدند که از ایشان خواستم آمار و ارقام را دقیق اعلام کنند، کارهای خلاف را توجیه نکنند و به‌عنوان یک مسلمان در برابر خلق خدا مسوولیت احساس کنند».

ساعدی ادعا کرده بود که «نمایندگان خانم ابتکار پس از این بازدید ضمن ابراز شرمساری از مردم استان اقرار کردند که اطلاعات نادرست در اختیارشان قرار گرفته بوده است. اندک آبی که در این تالاب وجود دارد حاصل روانه کردن پساب مزارع نیشکر است. آبی شور و مملو از املاح که سرازیر کردن آن به تالاب تخلف محسوب می‌شود».

خبرگزاری تسنیم در هفتم دی‌ ماه 95، در گزارشی در خصوص احیا تالاب هورالعظیم، از اعزام نمایندگان سازمان حفاظت محیط زیست یعنی سیدمحمد سادات ابراهیمی، مشاور پارلمانی سازمان حفاظت محیط زیست و مسعود باقرزاده کریمی، معاون امور تالاب‌های دفتر زیستگاه‌های این سازمان، به دشت آزادگان خبر داد و نوشت: «هرچند که نتیجه این بازدید به نقل از نمایندگان مجلس، تکذیب ادعای احیای هورالعظیم بود اما نمایندگان سازمان حفاظت محیط زیست گزارشی از بازدید خود از این تالاب منتشر نکردند».

12 بهمن ماه نیز قاسم ساعدی نماینده دشت آزادگان و هویزه در مجلس، در گفتگو با خبرگزاری خانه ملت، مدعی شد: «هر زمان که مسوولان خوزستان در مورد مهار ریزگردها و همچنین احیای تالاب هورالعظیم سخن می‌گویند رییس سازمان حفاظت محیط زیست و رییس جمهور وعده مهار ریزگردها و احیای تالاب هورالعظیم را می‌دهند درحالیکه این اظهارت تنها در حد شعار بوده و در عمل شاهد هیچگونه اقدامی از سوی دولت نیستیم».

ساعدی این ادعاهای خود را با این مطلب تکمیل کرد که «در حالی خانم ابتکار از احیای 70 درصدی احیای تالاب هورالعظیم خبر می‌دهد که اندک آبی که در تالاب هورالعظیم جریان دارد حاصل روانه کردن پساب مزارع نیشکر است».

خبرگزاری تسنیم در انتقاد از وضعیت تالاب هورالعظیم گوی سبقت را از بقیه خبرگزاری‌ها ربوده است و هر نوع مدرکی در خصوص احیا این تالاب را ساختگی می‌خواند.

به طوری که در اول بهمن ماه در گزارشی نوشت که با وجود اعزام هیاتی «متشکل از نمایندگان استان خوزستان و نمایندگان سازمان حفاظت محیط زیست به دشت آزادگان به منظور بررسی صحت و سقم ادعای ابتکار» که «گزارش‌هایی در تکذیب ادعای ابتکار را به همراه داشت، نتوانست این بانوی سبزپوش را از پافشاری بر ادعای جنجال برانگیز خود باز دارد».

این خبرگزاری مدعی است «مسعود باقرزاده کریمی، معاون امور تالاب‌های دفتر زیستگاه‌های سازمان حفاظت محیط زیست، که چندی پیش به همراه هیات اعزامی مذکور، وضعیت تالاب را مورد بررسی قرار داده بود، سرانجام هفته گذشته با انتقاد از اینکه وزارت نیرو حقابه هورالعظیم را تحویل نداده و وزارت نفت در ارتباط با احیای تالاب به وظابف خود عمل نکرده، اعلام کرد: آب حوضچه‌های 3 و 4 و 5 از پساب‌های تصفیه شده کشت و صنعت تامین می‌شود. البته این زهاب توسط مسوولان استان مورد آزمایش قرار می‌گیرد تا مواد شیمیایی، افزودنی‌ها، سموم و املاح آن از آستانه‌ها عبور نکرده و در حد خطرناک نباشد».

افتخار دولت یازدهم احیای 70 درصد هورالعظیم

اما احمدرضا لاهیجان زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، در مراسم روز جهانی تالاب‌ها در اهواز گفت: احیا هورالعظیم با آبگیری حدود 70 درصدی این تالاب از موفقیت‌های دولت یازدهم است.

شمسایی مدیرعامل آب منطقه‌ای خوزستان هم در همین مراسم گفت: به عنوان متولی آب خوزستان مفتخرم اعلام کنم به رغم خشک شدن تالاب هورالعظیم در دولت قبل، امروز شاهد آبگیری بیش از 70 درصدی تالاب هستیم.

آیت الله موسوی جزایری نماینده ولی فقیه در استان خوزستان و امام جمعه اهواز نیز در مراسم روز جهانی تالاب‌ها گفت: احیا هورالعظیم پیروزی ملی است؛ زیرا نشان دهنده توجه به حفظ ذخایر و سرمایه‌های ملی کشور است. نماینده ولی فقیه در استان خوزستان پیشنهاد کرد مرکز تحقیقاتی مستقل و علمی در خصوص زوایای مختلف هورالعظیم و هور شادگان تحقیق و اطلاعات خود را منتشر کنند تا حرف‌های منفی غالبا مبالغه‌آمیز در این خصوص تمام شود و مردم از نگرانی خارج شوند. اما پایگاه خبری مشرق در 12 بهمن ماه در گزارشی به نقل از کاظم نسب الباجی، نماینده اهواز در مجلس، می‌گوید: «قسمت‌هایی از تالاب که در اثر استخراج نفت توسط وزارت نفت خشک شده، بسیار نرم است و این مناطق که کانون ریزگردها به شمار می‌روند آبگیری نشده‌اند. بخش‌هایی هم که ایشان مدعی آبگیری آن هستند با فاضلاب مزارع نیشکر که حاوی آلاینده‌هاست، آبگیری شده است نه با آب شیرین».

15 دی ماه، هدایت‌الله خادمی، نماینده مردم ایذه و باغملک در مجلس، در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری خانه ملت، در واکنش به اظهارات رییس سازمان حفاظت محیط زیست مبنی بر احیای 62 درصدی تالاب هورالعظیم، گفت: «این ادعا از اساس کذب است و خانم ابتکار نه تنها برای احیای تالاب هورالعظیم هیچ اقدامی انجام نداده بلکه در پی بی‌توجهی این مقام مسوول 62 درصد محیط زیست استان دچار آسیب شده است. خانم ابتکار در هر فرصتی اقدام به ارایه آمار غیرمستند کرده و  این آمارهای غیرواقعی را به طور مدوام تکرار می‌کند در حالی که آب ورودی به هورالعظیم پساب کشاورزی و فاضلاب شهری و روستایی است».

یازدهم اسفند ماه، معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت از محیط زیست، در گفتگو با ایسنا از تصویب 100 میلیون دلار اعتبار برای تسریع طرح‌‌های کاشت نهال، تثبیت بیولوژیک و پخش سیلاب خبر داد.

ابتکار در این روز گفت: با توجه به تاکیدی که رییس جمهور دارند و گزارش‌های ما و وزارت نیرو هم نشان می‌دهد تالاب هور العظیم احیا و تا 70 درصد آبگیری شده و  30 درصد آن مانده تا کامل شود.

و بالاخره جمله مشهوری را گفت که تیتر خیلی از خبرگزاری‌ها شد که: «نمی‌دانم این همه سر و صداها برای چیست و نمی‌دانم چرا این حقیقت، این خورشید تابانی که در آسمان است را عده‌ای می‌خواهند انکار کنند».

رییس سازمان حفاظت محیط زیست از گروه‌های حقیقت‌یاب، از انجمن متخصصین محیط زیست و تشکل‌ها و مردم دعوت کرد بروند تالاب هورالعظیم را ببینند: «چیزی که عیان است را همه بروند ببینند. ضمن اینکه در حال حاضر نیز تصاویر ماهواره‌ای گویا است».

یازدهم اسفندماه، دنیای اقتصاد نیز از قول ابتکار در خصوص تغذیه هورالعظیم با پساب تصفیه نشده صنعتی نوشت: «دروغ محض است. تالاب هورالعظیم به طور کامل از رود کرخه تامین شده است نه پساب».

دنیای اقتصاد در ادامه  می‌نویسد‌: «بعد از این‌که در سفر معصومه ابتکار به خوزستان، نماینده اهواز در حضور رییس‌جمهوری مسوولان را دروغگو خواند و مدعی شد که آب این تالاب آلوده به مواد رادیواکتیو است و ماهیگیری دیگر در هورالعظیم زنده نیست، رسانه‌های تندرو هم این خطابه را مدام بازنشر و دستمایه حمله به دولت کردند و از آن روز بحث پایان نگرفته است».

به گفته معصومه ابتکار، صد‌میلیون دلار برای گرد و غبار تصویب شده و برنامه‌های مرتبط با این بودجه که ٣٠‌میلیارد آن مربوط به خوزستان است را ستاد ملی مبارزه با گرد و غبار اعلام می‌کند؛ این‌که براساس برنامه‌ها در چه زمینه‌هایی باید هزینه کند، چگونه می‌تواند به کاهش عوارض کمک کند و چگونه می‌تواند مخاطرات گرد و غبار در خوزستان را حل‌وفصل کند…

ابتکار اولویت بندی این بودجه را هم چنین بیان می‌کند: «بخش اجرایی کار به عهده وزارت جهاد کشاورزی است، بحث پیش‌بینی به عهده سازمان هواشناسی و درنهایت مساله پایش، نظارت و ارزیابی میزان پیشرفت‌ها به عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است».

دولت از سال 92 به فکر خوزستان بود

 حسن روحانی، رییس جمهور هم در دهم اسفند در نخستین مجمع ملی سلامت گفت: «تصمیم دولت احیای هورالعظیم است و در طول سه‌ سال اخیر حدود چهار ‌میلیارد مترمکعب آب به هورالعظیم ریخته‌ایم».

به گفته روحانی، دولت از سال 92 به فکر خوزستان بود و گروه ملی مبارزه با ریزگرد تشکیل داد و اقدامات دیگر انجام شد؛ اگر در این دولت هورالعظیم سالانه تا یک‌میلیارد و ٨٠٠‌میلیون متر مکعب آبگیری نشده بود، ببینید چه اتفاقی رخ می‌داد.

اما علی ساری، نماینده اهواز، باز هم معتقد است: «چند ماه پیش خانم ابتکار از آبگیری ۶۳‌درصد تالاب هورالعظیم سخن گفت که ما طی بازدیدی که از هورالعظیم داشتیم، متوجه شدیم اظهارات خانم ابتکار نادرست است. فضای این تالاب قبلا و پیش از این‌که خشک شود، نیزار بوده ولی الان هیچ نیزاری دیده نمی‌شود. چهاره ماه پیش به ما گفتند که ۶۳‌درصد و دیروز گفتند ۷۱‌درصد آبگیری شده است. سوال این است که ۷۱‌درصد از کدام مساحت؟ الان دکل‌های نفتی و جاده شرکت نفت در فضای تالاب وجود دارد و سوال این است که چرا چنین اجازه‌ای به شرکت نفت دادند؟ ما سه نوع ماهی محلی داشتیم که الان هیچ ماهی در این تالاب وجود ندارد».

ساری حتی تالاب هورالعظیم را آلوده به مواد رادیواکتیو می‌داند که «وقتی آب نباشد با گرد و خاک به سطح شهرها منتقل می‌شوند».

چندبار گفتم این دروغ‌ها را تحویل مردم ندهید!

علی ساری به همین بسنده نکرده است. او در بازدیدی که حسن روحانی، رییس جمهور، از خوزستان داشت، آداب سخن گفتن در برابر یک رییس جمهور و معاونش را نیز زیر پا می‌گذارد و فریاد می‌زند: «کجای هورالعظیم آب دارد که ما نمی‌بینیم؟ کجا مردم در حال ماهیگیری در تالاب‌ها و هورهای خوزستان هستند؟ پدرم در نزدیکی هور زندگی می‌کند، هور آبگیری نشده و نکاتی که گفتید صحت ندارد. سازمان محیط زیست باید پاسخگوی کم‌کاری‌ها و بی‌توجهی‌های خود به پدیده گرد و غبار و مردم خوزستان باشد. چندبار گفتم این دروغ‌ها را تحویل مردم ندهید».

نمایندگان خوزستان انتقاد می‌کنند که تاکنون برای احیای هورالعظیم بودجه در نظر گرفته نشده. گرچه در روزهای گذشته به پیشنهاد دولت، مجلس ایران در لایحه بودجه سال ۹۶، ۱۰۰ میلیون دلار برای مقابله با ریزگردها در نظر گرفت. اوایل اسفند ماه امسال نیز دولت حسن روحانی برای اجرای یک برنامه کوتاه مدت جهت مقابله با ۳۰ هزار هکتار از کانون‌های فوق بحرانی گرد و غبار در خوزستان ۳۰ میلیارد تومان بودجه اختصاص داده بود.

تصویب این بودجه‌ها پس از آن صورت گرفت که با بالاگرفتن بحران ریزگرد و قطع برق و آب در خوزستان، از دولت انتقاد شد که ظرف سه سال گذشته تنها ۱۰ درصد بودجه مصوب برای مقابله با منشا تولید ریزگرد را تامین کرده است. علاوه بر این اعلام شده بود که دولت در لایحه بودجه سال ۱۳۹۶ نیز هیچ بودجه‌ای برای حل مسله گرد و غبار در این استان اختصاص نداده است.

اما 15 بهمن ماه، معصومه ابتکار در خوزستان با قاطعیت اعلام کرد: «دیگر تالاب هورالعظیم را به عنوان کانون گرد و غبار نداریم و این واقعیتی غیرقابل انکار است. بیش از 70 درصد این تالاب به تایید تصاویر ماهواره‌ای آبگیری شده و این موضوع مورد تایید کارشناسان محیط زیست است».

و در 30 بهمن ماه نیز، پس از جلسه هیات دولت در جمع خبرنگاران از تشکیل اولین جلسه جهانی سازمان ملل در خصوص مقابله با ریزگردها در ایران خبر داد و گفت: «برای حل مشکل ریزگردها همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بسیار اهمیت دارد و ما دنبال تصویب قطعنامه‌های جهانی در خصوص مقابله با ریزگردها در مجمع عمومی سازمان ملل هستیم».

کمیته حقیقت‌یاب تشکیل دهید

اما دروغگو خواندن ابتکار همچنان ادامه می‌یابد تا اینکه رییس سازمان حفاظت محیط زیست در سوم اسفند ماه از انجمن متخصصان محیط زیست می‌خواهد هیاتی حقیقت یاب تشکیل دهد و شرایط تالاب از نزدیک توسط دانشگاهیان رصد شود تا «مشخص شود این اخبار منفی، واقعی است یا فضاسازی برای اتهام زنی به دولت و ایجاد فضای یاس در کشور است».

ابتکار در تشریح اقدامات سازمان متبوعش گفت: «استان خوزستان از جمله استان‌هایی است که علاوه بر منشا یابی کانون‌های گرد و غبار، برنامه اقدام علمی نیز در آن آغاز شده است، یکی از این اقدام‌ها، احیا تالاب هورالعظیم است که در سال 92 دشت وسیع گرد و غباری بود که تحت عنوان تالاب هورالعظیم معرفی می‌شد».

وی افزود: به رغم مخالفت جدی و صریح سازمان حفاظت محیط زیست در ارزیابی زیست محیطی صورت گرفته در سال 84 مبنی بر اینکه اقدام‌های نفتی در تالاب هورالعظیم نباید منجر به تخریب این اکوسیستم شود، این اتفاق رخ داده بود و از این رو، از سال 92 با تذکر به وزارت نفت و رایزنی‌های متعدد اقدام برای احیای تالاب را آغاز کردیم و در نهایت اوایل سال 93 با آغاز عملیات برداشتن موانع و باز کردن دریچه‌ها، همچنین تامین حق‌آبه تالاب از کرخه، موفق به آبگیری تالاب شدیم به طوری‌که امروز 70 درصد تالاب آبگیری شده و شاهد رفع خطر کانون گرد و غباری این تالاب، همچنین رونق دوباره معیشت و گردشگری در آن منطقه هستیم.

آن را که عیان است…

و در نهایت، یازدهم اسفند، پایگاه خبری تحلیلی «شوشان» گزارش تصویری از تالاب هورالعظیم منتشر کرد و نوشت: امروز اهالی رسانه از هورالعظیم که این روزها به مناقشه‌ای بین محیط زیست و برخی نمایندگان تبدیل شده، بازدید نمودند. فارغ از اینکه چند درصد هورالعظیم آبگیری شده (که این نیاز به کار کارشناسی و حضور اهل فن دارد و به قول خانم ابتکار یک کمیته حقیقت‌یاب می‌بایست پیگیر آن شود) آنچه در «قاب دوربین‌ها» ثبت شد هم آب بود و هم ماهی و هم صیاد. تصاویر گویای جریان حیات در رگ‌‌های هورالعظیم و در کنار آن، فعالیت شرکت‌های نفتی است که طی سالیان گذشته تا به امروز، شکوه و عظمت «هور» به واسطه دخالت انسان در طبیعت، بر باد رفته است.

حال باید پرسید آیا ابتکار از این آزمایش منتقدانش سربلند بیرون آمده است؟