جایگاه پتروشیمی ایران در جهان پس از برجام
توسعه صنایع پتروشیمی بر کسی پوشیده نیست، تاکید مقام معظم رهبری برای جلوگیری از خام‌فروشی بر اساس سیاست‌های اقتصاد مقاومتی خود مبین این الزام است. فروش نفت به صورت خام علاوه بر آنکه ضرر‌های اقتصادی را در نتیجه قیمت پایین‌تر نفت خام نسبت به محصولات پتروشیمیایی متوجه کشور می‌کند، منجر به عقب‌ماندگی صنایع در تکمیل زنجیره تولید می‌شود. ضمن آنکه تولید صنایع پتروشیمیایی جدا از آنکه نیاز داخلی برای واردات آن ملموس است، بازار بهتری در بخش بین‌الملل نسبت به نفت خام دارد. تجربه نیز نشان داد که در دوران تحریم تنوع محصولات توانست کشور را از ضربه اقتصادی نجات دهد و با وجود اعمال تحریم علیه فروش نفت ایران، به دلیل نیاز بازارهای جهانی، فشار تحریم‌ها نتوانست به صادرات محصولات پتروشیمیایی آسیبی وارد آورد.
از همین رو پس از انقلاب اسلامی مسوولان کشور با درک حساسیت تکمیل زنجیره تولید و تنوع بخشی محصولات پتروشیمی، برای توسعه این صنعت همت گماردند. این مساله منجر شد ایران در این صنعت جایگاه ویژه بیابد و در عرصه بین‌الملل به عنوان یکی از برترین‌های صنایع پتروشیمی شناخته شود. حال آنکه با روی کار آمدن دولت یازدهم این مهم شدت گرفت. در این فرصت قصد داریم جایگاه صنایع پتروشیمی ایران را در خاورمیانه و جهان بررسی کنیم و ببینیم صنایع پتروشیمی ایران در دولت یازدهم چه جایگاهی داشته است.
آمارهای شبهه‌برانگیز
با نگاهی به آمارها این نکته به ذهن می‌آید که پیشرفت صنایع پتروشیمی در سال‌های برنامه چهارم توسعه شتاب بیشتری داشته است. آن‌طور که آمارها می‌گویند ایران در سال‌های ٨۴ تا ٨٩ یعنی طی برنامه چهارم توسعه به ترتیب ١ ١– ٢ ١– ٢– ١ ٢– ٢ ٢– و ۴ ٢ درصد از بازار پتروشیمی جهان را دراختیار داشته است. این صنایع در برنامه پنجم توسعه رشد چندانی نداشته است، به بیانی دیگر صنایع پتروشیمی کشور در سال‌های ٩٠ تا ٩۴ به ترتیب ۴ ٢ – ٣ ٢ – ٣ ٢ – ٢ ٢ و ٣ ٢ درصد از بازار پتروشیمی جهانی را از آن خود کرده است.
در بازارهای خاورمیانه هم وضع به همین منوال بود؛ به طوری که در بررسی آمارها متوجه می‌شویم، ایران در سال‌های برنامه چهارم توسعه یعنی همان سال‌های ٨۴ تا ٨٩ به ترتیب ۴ ٢٠ – ٢ ٢٩ – ١ ٣٨ – ۴۴ – ۵ ۴٩ – ١ ۵١ درصد از سهم بازار خاورمیانه را در اختیار خود داشته است. اما در سال‌های برنامه پنجم توسعه، یعنی سال‌های ٩٠ تا ٩۴ سهم ایران از بازار پتروشیمی خاورمیانه به ترتیب ۵ ۵۴ – ٧ ۵۵ – ٧ ۵۶ – ١ ۵٧ – ٩ ۵٧ بوده است.
اگر بخواهیم این آمارها را به زبان ساده‌تر توضیح دهیم می‌توان گفت که سهم ایران از بازارهای جهانی در برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه در مجموع ۵ ١ درصد رشد داشته است، بیشترین میزان افزایش این سهم مربوط به سال‌های ٨٩ و ٩٠ است که برابر ۴ ٢ بوده است. در برنامه پنجم توسعه بیشترین میزان ثبات یعنی ٢ درصد از سهم بازار شکل گرفته است. در بازار خاورمیانه بیشترین میزان افزایش سهم بازار مربوط به سال‌های برنامه چهارم برابر با ٨ درصد رشد بوده است. بیشترین میزان افزایش سهم بازار خاورمیانه هم به سال ٨٨ با ٩ ٢۵ درصد رشد تعلق می‌گیرد. در برنامه پنجم توسعه سهم بازار خاورمیانه از ابتدا تا پایان سال ٩۴ نزدیک به ٢ درصد کاهش داشته است.
برجام پتروشیمی؛ سوغات دولت یازدهم
آنچه تا اینجای کار به نظر می‌آید این است که سهم ایران در سال‌های برنامه چهارم توسعه یعنی در دولت نهم و دهم در بازارهای بین‌المللی و خاورمیانه رشد بسزایی داشته است اما در سال‌های برنامه پنجم یعنی انتهای دولت دهم و ابتدای دولت یازدهم شاهد کاهش سهم صنایع پتروشیمی کشور در این بازارها بوده‌ایم.
اما این، همه داستان نیست. در واقع این آمارها بدان معنا نیست که تولید محصولات پتروشیمیایی ایران کم شده است، بلکه در سال ٨٩ که شاهد کاهش سهم ایران در بازارها هستیم، ایران در تولید محصولات پتروشیمیایی به رکورد خوبی دست پیدا کرد. در برنامه پنجم نیز تولیدات صنایع پتروشیمیایی هم از لحاظ وزنی و هم از منظر درآمدی رشد چشمگیری داشته است و در سال ٩۴ باز هم شاهد ثبت رکورد در تولیدات بوده‌ایم.
مرضیه شاهدایی هفته گذشته در همایش ملی «آینده صنعت پتروشیمی، فرصت‌ها و تهدیدها» با بر شماری اقداماتی که از سوی دولت یازدهم برای تقویت صنایع پتروشیمی صورت گرفته است، گفت: « ذخایر گسترده نفت و گاز کشور و در نتیجه رقابتی شده بهای گاز، دسترسی به آب‌های آزاد، زیر ساخت‌ها، حمایت‌های دولت از مشارکت شرکت‌های خارجی برای جذب سرمایه به کشور، حضور متخصصان جوان و تحصیلکرده و همچنین شرکت‌های دانش بنیان زمینه را برای توسعه صنعت پتروشیمی فرآهم آورده است.»
در واقع دولت یازدهم با برجام توانست تحول گسترده‌ای در صنایع پتروشیمی کشور شکل دهد. ضمن آنکه در سال ٩۴ با بهره‌برداری از چند طرح پتروشیمی جان تازه‌ای به این صنعت داد. در کنار این اتفاقات با شدت گرفتن شتاب توسعه فازهای پارس جنوبی تامین خوراک پتروشیمی‌ها تسهیل شد و صنایع پتروشیمی امید تازه‌ای برای رشد پیدا کردند. با اجرایی شدن برجام اجرای زنجیره تولید در کشور تقویت شد و با ایجاد ارتباطات بین‌المللی، غول‌های پتروشیمیایی جهان راهی ایران شدند تا سهمی در این توسعه داشته باشند. BASF، اکسنس و لینده آلمان و توتال فرانسه، از جمله شرکت‌های بزرگ فعال در زمینه پتروشیمی بودند که به کشور ما آمدند.
مرضیه شاهدایی با اشاره به آثار برجام در توسعه صنایع پتروشیمی گفت: «در دوران تحریم، ارزآوری کشور بیشتر از صنعت پتروشیمی بود. افزایش صادرات، حذف تدریجی وابستگی به درآمدهای حاصل از خام‌فروشی نفت و گاز و گسترش صنایع پایین‌دستی در کشور از اهداف اصلی و چشم‌انداز صنعت پتروشیمی کشور است که اشتغالزایی، افزایش تولید ناخالص داخلی و رفاه اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.»
آینده روشن پتروشیمی
شاهدایی یک ماه قبل از دهه فجر امسال از افتتاح پنج طرح پتروشیمی خبر داد و از سه طرح جدید دیگر پتروشیمیایی که در ابتدای سال آتی وارد مدار می‌شوند، سخن گفت. او در تشریح طرح‌های در دست افتتاح به بهره‌برداری از پتروشیمی کاویان به ظرفیت یک میلیون تن، فاز دوم پتروشیمی مروارید به ظرفیت ۵۵٠ هزار تن، پتروشیمی انتخاب به ظرفیت ٢۵٠ هزار تن و پتروشیمی تخت جمشید به ظرفیت ٢۵٠ هزار تن در دهه فجر امسال اشاره کرد.
معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی با عنوان اینکه فاز دوم پتروشیمی پردیس هم با ظرفیت یک میلیون تن تا پایان سال به بهره‌برداری می‌رسد، گفت: « سه واحد از طرح‌های پتروشیمی بوشهر، متانول مرجان و نخستین واحد مخازن نیز ابتدای سال آینده آماده افتتاح می‌شوند.»
بر اساس این گفته‌ها دستیابی به سهم ٨ ۴ درصدی صنایع پتروشیمی در بازار جهانی و همچنین سهم ٣٨ درصدی بازار خاورمیانه تا پایان برنامه ششم توسعه چندان دور از ذهن نیست.
