خطری پنهان در دل زمین

15 استان کشور شامل تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.

به گزارش «انرژی امروز» روزنامه اصفهان زیبا نوشت: بررسی‌ها نشان می‌دهد امروزه بیش از 150 کشور جهان با پدیده فرونشست زمین روبه رو هستند. ایران به همراه کشورهای صنعتی جهان مانند آمریکا، انگلیس، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا، چین و ژاپن در این فهرست جای دارد. فرونشست زمین خطری پنهان است در دل زمین که در صورت افزایش، تهدیدی بزرگ و جدی برای جان انسان ها و تاسیسات زیربنایی و روبنایی خواهد بود. به گفته کارشناسان در حال حاضر 15 استان کشور شامل تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. وقوع این پدیده، اما در اصفهان وضعیتی هشدارگونه دارد. تا آنجا که پدرعلم کویرشناسی ایران نیز معتقد است: اصفهان وضعیت خطرناکی ازنظر فرونشست زمین دارد. پرویز کردوانی گفت: امروزه به دلیل ایجاد شبکه فاضلاب خطر فرونشست زمین چند برابر شده است، چرا که باقیمانده آب‌های جاری به آب‌های زیرزمینی وارد نمی‌شود.

بررسی‌ها نشان می دهد برای نخستین بار چهار دهه پیش این پدیده در منطقه رفسنجان استان کرمان چهره نشان داد و توجه همگان را به خود جلب کرد.سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور افزون بر زمین شناسی، مهندسی و ژئوتکنیک، سنجش از دور InSAR ومطالعات بررسی های آب،زمین شناسی وراهکارهای کاهش خسارت در هراستان را پیشنهاد کرده است. با توجه به پیامدهای اقتصادی، زیست محیطی و حتی امنیتی و بین المللی پدیده فرونشست، بررسی آن ضروری است. همه دستگاه‌های مرتبط با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته در نهادهای گوناگون مانند سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور اطلاعات خود را به اشتراک بگذارند. در این میان، فقدان یک دبیرخانه برای تجمیع اطلاعات و یافته های پژوهشی که در اختیار دست اندرکاران و برنامه ریزان قرار گیرد، در این بخش محسوس است.

فرونشست زمین پدیده‌ای مورفولوژیکی فـــرونـشست (Land subsidence)  پدیده‌ای مورفولوژیکی است که می‌تواند متاثر از عواملی مانند برداشت منابع آب زیرزمینی، برداشت منابع معدنی، برداشت منابع نفت و گاز، انحلال شیمیایی، آتش سوزی زیرزمینی و نهایتا حرکات تکتونیکی روی دهد. عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان با بیان تعریف فوق گفت: به دلیل حرکت بسیار کند و بطئی زمین در اغلب مواقع درک و  اندازه گیری آن به درستی میسر نیست. رویداد این پدیده در اغلب نواحی تنها زمانی قابل شناسایی است که در مورفولوژی سطحی و به خصوص در تاسیسات و تجهیزات اثر گذارده، تخریب و خساراتی به بار آورد. این پدیده طبیعی در پاره ای مواقع به سبب تشدید و تحریک عوامل ایجابی آن مانند بهره برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی دشت ها، روند و دامنه گسترده ای به خود می گیرد. دکتر همایون صفایی عوامل متعددی را سبب رخداد پدیده فرونشست زمین دانست و گفت: انحلال سنگ ها و ریزش آنها، آب شدگی یخ ها و تراکم نهشته ها، فعالیت‌های آتش فشانی، تحکیم خاک های رسی، رخداد زمین لرزه، فعالیت معدن‌کاری، نشست ناشی از بارگذاری بیش از حد روی زمین و به ویژه برداشت بی رویه آب های زیرزمینی عواملی متنوع در بروز این پدیده است.

 بروز این پدیده درشهر اصفهان  در چند سال گذشته با کاهش نزولات جوی و قطع آب رودخانه زاینده رود افت سطح آب زیرزمینی در دشت اصفهان قابل توجه بوده است. با توجه به برگشت ناپذیر بودن پدیده فرونشست بررسی احتمالی وقوع پدیده فرونشست در شهر اصفهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان به تشریح این پدیده در شهر اصفهان پرداخت و گفت: در سال های اخیر در برخی از مناطق شهر اصفهان از جمله در شمال شهر  (منطقه عاشق آباد) مواردی از تخریب ساختمان ها دیده شده است که احتمال مرتبط بودن با پدیده فرونشست وجود دارد. همچنین در حد فاصل بین اصفهان و شاهین شهر شکاف هایی مشاهده شده که با پدیده فرونشست مرتبط است.پیش بینی وقــوع فــرونشسـت در شهــــر اصفهان قبل از بروز گسترده و تاثیر مخرب آن بر روی این شهر که دارای آثار تاریخی و سازه های مهمی است، اهمیت دارد.وی بـــا بیـــان ارتبـــاط بیــن جــریــان آب در زاینده رود و پدیده فرونشست زمین گفت: مسلما قطع جریان آب زاینده رود باعث افت سطح آب زیر زمینی می شود. از سوی دیگر برداشت بی رویه از چاه های آب نیز در بروز این پدیده موثر است. همایونی به دلایل ایجاد این پدیده اشاره کرد و گفت: بر اثر افت سطح آب، فشار آب منفذی (آب بین خلل و فرج ذرات خاک) کاهش می یابد. این تغییر باعث کاهش نفوذپذیری، کاهش تخلخل، افزایش دانسیته و کاهش در ضخامت لایه‌ها در منطقه خشک شده می‌شود. در این تغییر شکل، ساختار دانه‌ای رسوبات برای رسیدن به حجم کمتر، تغییر آرایش پیدا کرده و تغییر شکل دائمی را سبب خواهد شد که با بهبود وضعیت آبخوان یعنی افزایش سطح آب زیر زمینی برگشت پذیر نیست.

تصمیماتی شکننده قطعا زنگ خطر خالی شدن سفره های زیرزمینی به صدا درآمده است. دراین راستا پرکردن سه هزار و500چاه غیر مجاز در استان اصفهان انجام شد. برخی قوانین مجلس شورای اسلامی نیز از جمله قانون مجوز دادن به همه چاه های غیرمجاز که سال ۸۵ تصویب شد یا دریافت حقابه از آب های زیرزمینی به بحران آب دامن زد. دکترصفایی دراین زمینه تصریح کرد: هرگونه تصمیم در جهت برداشت بیشتر از منابع آب زیر زمینی سبب آسیب پذیری و شکنندگی می شود.

راهکارهای مقابله با بحران فرونشست زمین با توجه به کاهش نزولات جوی در سال های اخیر و مصرف بی رویه آب، مدیریت مصرف آب دربخش های کشاورزی، صنعت و شرب تنها راه مقابله با این پدیده است. دکترصفایی تاکید کرد: معضل بزرگ در کشور ما کاهش سطح آب های زیرزمینی است و عمده منابع آبی کشور، منابع آب زیرزمینی است که متاسفانه با اسراف و مدیریت اشتباه در تمامی رده ها در سال های گذشته این سفره های زیرزمینی خالی شده و همین امر موجب نشست زمین می شود. اصلاح الگوی مصرف آب، بازیافت مجدد آب، مدیریت بر مصرف و برداشت آب و هر روش دیگری که سبب کاهش برداشت آب از سفره های آب زیر زمینی شود راهکارهای مقابله با بحران فرونشست زمین از نگاه دکترصفایی است. در هر صورت تخلیه آب زیر زمینی بیشتر از میزان تغذیه منابع آب زیر زمینی به مفهوم اسراف و آسیب پذیری است.