رکورد پنج میلیون ساله تولید کربن شکست
فاطمه لطفی، خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز
سال 1395 برای محیط زیست سالی پر از خبرهای خوب و بد بود. در این سال، رییس‌جمهور شدن دونالد ترامپ در ایالات متحده، مهم‌ترین شوکی بود که بر تن رنجور محیط زیست وارد شد و شوک دوم زمانی وارد شد که ترامپ لشکر خود را برای اداره بزرگترین اقتصاد جهان، یکی از بزرگترین آلوده کننده‌های جهان، یک به یک معرفی کرد و بزرگترین سازمان حامی محیط زیست رسید به یکی از دشمنان این سازمان.
به گزارش «انرژی امروز» هر چند پیش از آن آمریکای با ریاست‌جمهوری اوباما و چین اعلام کرده بودند توافق پاریس را در مجمع قانون‌گذاری کشورهای خودشان به تصویب رسانده‌اند.
در دنیا چه خبر بود؟
به هر حال دونالد ترامپ هنوز موضع رسمی خودش را در مورد توافق آب و هوایی پاریس اعلام نکرده است. او قبلا گفته بود در حال مطالعه این توافقنامه است. با این حساب باید منتظر بود که این مطالعات کی به نتیجه می‌رسد.
از آمریکا که خارج شویم، در دیگر نقاط دنیا نیز اتفاقات بسیاری در حوزه محیط زیست رخ داد. یکی از اخباری که در این حوزه در دنیا پخش شد گزارشی بود که اداره ملی اقیانوس و جو آمریکا NOAA منتشر کرد و در آن آمده بود کاهش چشمگیری در حجم برف و یخ در قطب شمال ایجاد شده و دمای هوا در نزدیکی قطب 20 درجه سانتی‌گراد گرمتر شده است.
دیگر خبر هشدار دهنده سال 95 در حوزه بین‌الملل هشداری بود که سازمان جهانی هواشناسی درباره غلظت بی‌سابقه و مخاطره‌آمیز آلاینده دی‌اکسید کربن در جو زمین داده بود. بر اساس گزارش این سازمان، میزان دی‌اکسید کربن در جو زمین از آستانه 400 قسمت در میلیون (ppm) گذشته است. بر اساس این گزارش آخرین باری که زمین شاهد این غلظت بالای دی‌اکسید کربن بوده است به 5 میلیون سال قبل باز می‌گردد.
در سال 1395، موجی از آلودگی هوا بسیاری از کشورهای دنیا را فراگرفت و سطح آلودگی هوا در شهرهایی چون پاریس، رم، لندن، برلین و… به سطح هشدار رسید. در طرف دیگر کره زمین هم در پکن، چینی‌ها اصلا سال خوبی از نظر محیط زیست تجربه نکردند و آلودگی هوای چین به دود و ریزگرد نگذاشت آب خوش از گلوی چینی‌ها پایین رود.
اما سال 1395، آبستن رخ‌دادهای محیط زیستی بسیاری در مساحت یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار و صد و نود و پنج کیلومتر مربع داخل ایران هم بود. آلودگی هوا، ریزگردها، احیا دریاچه ارومیه، خوزستان، و قطعی آب و برق این استان و هورالعظیم در صدر اخبار ایران جای گرفتند.
آلودگی هوای کلانشهرها
ناصر مهردادی مدیرکل محیط زیست استان تهران اعلام کرد که از زمان آغاز به کار دولت تدبیر و امید، شاخص کیفی هوای شهرها بهبود قابل توجهی یافته است. بر اساس گفته این مقام مسوول، در سال 92 حدود 56 درصد هوای مطلوب داشتیم که در سال‌های 93 و 94 به ترتیب به 62 و 69 درصد رسید. و این رقم در سال 95 هم به 72 درصد رسیده است.
معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت از محیط زیست نیز اعلام کرد سازمان متبوعش تلاش شبانه‌روزی سه سال و نیمه با همکاری 16 دستگاه اجرایی برای حل مشکل آلودگی هوا داشته است.
یکی از بحث‌هایی که سازمان حفاظت از محیط زیست با مخالفان عمدتا سیاسی خود در این سال داشته است حذف بنزین آلوده پتروشیمی‌ها بود که یکی از علل اصلی آلودگی هوای شهرهای ایران عنوان می‌شود.
ابتکار اعلام می‌گوید که با اقدامات این سازمان تعداد روزهای سالم و پاک پایتخت از 196 روز تا 16 اسفند سال 1392 به 266 روز تا 16 اسفند سال 1395 رسیده است. برهمین اساس تعداد روزهای سالم اصفهان سه برابر شده و شیراز حتی یک روز ناسالم نیز نداشته است.
ابتکار ابراز امیدواری کرد تا سال 99 کل کشور با بنزین استانداد تحت پوشش قرار گیرد.
از رده خارج شدن 60 هزار تاکسی فرسوده و تعداد قابل توجهی مینی‌بوس در تهران و کلانشهرهای دیگر نیز از جمله اقداماتی بود که برای کاهش آلودگی هوای کلانشهرها به اجرا درآمد.
بحث مهم دیگری که در زمینه آلودگی هوای شهرها مطرح می‌شود استفاده از سوخت مازوت برای نیروگاه‌های کشور است. بنا بر آنچه که ابتکار اعلام کرده است در سال 92 بیش از 40 درصد سوخت مصرفی نیروگاه‌ها مازوت بود و این رقم در سال 1395 به زیر 8 درصد رسید.
در همین سال اجرای طرح سامانه یکپارچه معاینه فنی، سیمفا، نیز از جمله اقدامات مقابله با آلودگی هوا بود که با مشارکت سازمان‌های مربوطه به مرحله اجرا درآمد و به گفته محمد رستگاری معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت از محیط زیست استان تهران، 80 درصد آلودگی‌های سطح شهر تهران از منابع متحرک یعنی خودروها و موتورسیکلت‌هاست و تنها روش کنترل این منابع آلایندگی، اجرای صحیح معاینه فنی است.
از دیگر اقدامات مقابله با آلودگی هوا در سال 95، تصویب طرح تعطیلات زمستانی مدارس در دولت بود که به گفته رییس سازمان حفاظت از محیط زیست، لایحه اصلاح تقویم آموزشی مدارس به تصویب هیات وزیران رسیده و تقدیم مجلس شده است و اگر تعطیلات زمستانی وجود داشته باشد، فشار آلودگی در دی ماه در کلانشهرها کاسته می‌شود. در این لایحه خواسته شده است که اختیار تعطیلات مدارس به دولت داده شود.
ریزگردهای خودی و غیرخودی
وقتی ریزگردها استانی را مورد تاخت و تاز خود قرار می‌دهند، فرقی نمی‌کند اهل کدامین دیار باشند و سرچشمه‌شان خارج از مرز باشد یا داخل مرز، مطالبه مردم می‌شود اقدام فوری دولت و گزک می‌دهد دست همانانی که دستی از دور بر آتش دارند و سودجوی فرصت‌هایی هستند برای ضربه زدن به پیکر دولتی که با هر اقدامش مخالفند، سود و زیان مردم برایشان هیچ است.
بحث ریزگردها بحث امروز و دیروز نیست. بحث امسال و سال گذشته هم نیست. منشا این مهمانان ناخوانده میزبان آزار، یا از ایران است یا از عراق و سوریه و عربستان.
کارشناسان محیط زیست بر اقدام همسایگان برای مقابله با این ریزگردها هیچ امیدی ندارند. به قول ناصر کرمی، استاد دانشگاه ترندهایم نروژ، «همسایگان ایران سوئیس و اتریش نیستند که بشود با آن‌ها در خصوص ریزگردها صحبت کرد».
عراق و سوریه فعلا چنان مشغول جنگ هستند که خشکی تالاب‌هایشان و منشا ریزگردهای ایران بودن این تالاب‌ها اولویت دو رقمی آن‌ها هم نمی‌تواند باشد.
عربستان هم هیچ آسیبی از بروز ریزگردها نمی‌بیند، در نتیجه بودن یا نبودن ریزگردها برایش اهمیتی ندارد. در این میان انگشت اتهام اصلی به سوی ترکیه است و طرح‌های خودخواهانه‌اش که در منطقه یکه‌تازی می‌کند. طرح گاپ و 14 سد روی فرات و 8 سد روی دجله و 19 نیروگاه برقابی بر روی این دو رودخانه، لب‌های تشنه تشنه‌کامان پایین دست را تشنه‌تر کرده و برای ایران عایدی‌اش ریزگردهایی است که گاه عربی خوانده می‌شود و گاه ایرانی.
اما وقتی قرار است بهانه‌تراشی‌های سیاسی ادامه یابد، دم دست‌ترین فرد کابینه می‌شود مسوول بروز ریزگردها و این که باید در عرض دو روز این مشکل حل شود.
متخصصان حوزه محیط زیست می‌دانند که حل مشکل ریزگردها، آن هم در چنین ابعاد گسترده‌ای در «کوتاه مدت» امکان پذیر نیست. اما منظور از این «کوتاه مدت» در مسایل محیط زیستی، «کوتاه مدت اقلیمی» است که حداقل 10 سال طول می‌کشد.
اما منتقدین چشم بسته در سه سال انتظار معجزه از سازمانی برای مشکلی را دارند که حداقل 10 سال زمان باید صرف راه‌حل‌های کوتاه مدت آن کرد.
اما در همین زمان و به یمن وجود توافق برجام، ایران توانست قعطنامه‌ای را در سازمان به تصویب رساند برای مقابله با ریزگردها و برنامه‌ای برای برگزاری اولین نشست بین‌المللی مبارزه با ریزگردها را در تهران تدارک ببیند. این اولین بار در تاریخ است که یک قعطنامه مختص ریزگردها در سازمان ملل و آن هم به ابتکار عمل جمهوری اسلامی ایران به تصویب رسیده است.
درحالی که پیش از این به اذعان رضا شهبازی، مدیر طرح مقابله با ریزگردهای سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی ایران، بیشترین بودجه‌های سازمان ملل برای جلوگیری از گسترش بیابان‌ها به آفریقا اختصاص می‌یابد؛ در حلی که ایران و کشورهای همسایه مانند عراق، سوریه، عربستان، اردن و کویت با خطر ریزگردها روبه‌رو هستند.
در سال 95 موضوع ریزگردها در خوزستان به حد بسیار بحرانی رسید. به طوری که بعد از چند روز گرد و غبار شدید در بهمن ماه، مه شدیدی با این ریزگردها مخلوط شد و خاک تبدیل به گل شد و گل بر مقره‌ها نشست و رسانا شد و بالاخره خطوط برق از کار افتادند و برق اهواز قطع شد.
قطعی برق به دلیل ریزگردها آنقدر ادامه داشت که یک یک وزرا را به اهواز کشاند.
ابتکار نیز با وزیر بهداشت عراق تلفنی صحبت کرد و خواستار همکاری بیشتر کشور همسایه برای رفع این چالش شد.
اتفاقی که در اهواز افتاد در نوع خود بی‌سابقه در دنیا بود. در تاریخ رخ داد چنین قطعی برقی را به دلیل ریزگردها به ندرت می‌توان یافت. اما همین رخ‌داد بی‌سابقه نیز بهانه‌ای بود برای منتقدین که ابتکار و سازمان حفاظت از محیط زیست را آماج حملات خود قرار دهند.
پس از این اتفاقات در 10 بهمن ماه رییس جمهور کارگروهی برای مقابله با ریزگردهای خوزستان تشکیل داد و محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی مامور شد تا شخصا طرح مقابله با ریزگردها را در کانون داخلی آن پیگیر باشد.
اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس جمهور هم خبر از تصویب 30 میلیارد تومان برای اجرای برنامه کوتاه مدت تثبیت کانون‌های بحرانی گرد و غبار با منشا داخلی استان خوزستان در سطح 30 هزار هکتار داد.
روز 14 اسفند ماه هم محمد جواد ظریف وزیر امور خاجه و معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت از محیط زیست مشترکا نامه‌ای به گوترش، دبیر کل سازمان ملل نوشته و خواهان تشکیل گروه ویژه کاری منطقه‌ای با همکاری کشورهای منطقه برای رسیدگی به این موضوع شدند.
در این نامه آمده است که تقریبا دو و نیم میلیون هکتار از کانون‌های بحرانی داخلی ریزگردها در ایران واقع شده اما فقط یکی از کانون‌های بحرانی منشا گرد و غبار در عراق حدود 8 میلیون هکتار وسعت دارد.
هورالعظیم، عیانی که می‌خواهند معما باشد
هورالعظیم، تالاب مرزی میان ایران و عراق که دو سوم مساحتش در عراق است، امسال تاریخی تجربه کرد که نه در سالیان گذشته دیده بود و نه در سال‌های آتی خواهد دید. «هور» بود اما بودنش در هاله‌ای از ابهام بود.
آنچه که در سال‌های گذشته و دولت گذشته بر هورالهویزه رفته است مثنوی هفتاد من کاغذ شود. اما ماجراهایی که امسال بر هور گذشت شگفت‌آور بود.
کسانی که هورالعظیم را منشا اصلی ریزگردهای خوزستان می‌دانستند بر خشک بودن این تالاب تاکید داشتند. در حالی که رییس سازمان حفاظت از محیط زیست در برنامه آذر ماه «حالا خورشید» خشک بودن تالاب هورالعظیم را شانتاژ رسانه‌ای خواند و گفت تالاب 62 درصد آبگیری شده است.
اما نمایندگان خوزستان این گفته ابتکار را دروغ خواندند. و پس از آن مدعی شدند هورالعظیم با فاضلاب پر می‌شود. در حالی که احمد لاهیجان زاده، مدیرکل حفاظت از محیط زیست خوزستان، احیای هورالعظیم را با آبگیری 70 درصد این تالاب از موفقیت‌های دولت یازدهم عنوان کرد.
حتی آیت‌الله موسوی جزایری نماینده ولی فقیه در استان خوزستان و امام جمعه اهواز نیز احیای هورالعظیم را پیروزی ملی دانست.
اما انکار از مخالفین همچنان ادامه داشت به طوری که ابتکار گفت: نمی‌دانم این همه سر و صدا برای چیست و نمی‌دانم چرا این حقیقت، این خورشید تابانی که در آسمان است را عده‌ای می‌خواهد انکار کنند.
ابتکار در سوم اسفند ماه از انجمن متخصصان محیط زیست خواست تا کمیته حقیقت‌یاب تشکیل دهند تا «مشخص شود این اخبار منفی، واقعی است یا فضا سازی برای اتهام‌زنی به دولت و ایجاد فضای یاس در کشور».
دریاچه ارومیه، رستاخیز شرق میانه؟
از ابتدای سال 95 اخبار ضد و نقیض از دریاچه ارومیه بسیار شنیده شد. گاه از افزایش 20 سانتی‌متری ارتفاع آب این دریاچه خبر رسید و گاه صحبت‌ها از کاهش ارتفاع آب بود.
دریاچه ارومیه به عنوان اولین پروژه زیست محیطی دولت یازدهم همیشه نگاه‌ها را به سوی خود جلب کرده است. سال 95 نیز برای این دریاچه سالی پر از افت و خیز بود.
با ورود شرکت‌هایی مثل «جایکا» و «فاوو» در روند احیای این نگین آذربایجان، یکی از نتایج برجام، به ویژه در مورد احیا این دریاچه قابل مشاهده است.
عیسی کلانتری، دبیر ستاد احیا دریاچه ارومیه می‌گوید: در سال جاری میزان بارش‌ها در حوضه ارومیه 30 درصد از سال گذشته کمتر بود اما سطح دریاچه نسبت به سال گذشته 5 سانتی‌متر بالاتر آمده است.
به گفته کلانتری، 70 کارشناس اروپایی و آمریکایی و 600 متخصص از داخل کشور بر روی دریاچه ارومیه مطالعه می‌کنند.
اما مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه اعلام کرده است: به علت اختصاص نیافتن اعتبارات لازم به ستاد احیا دریاچه ارومیه، حدود 80 درصد پروژه‌های احیا متوقف شده‌اند.
به گفته تجریشی، رییس سازمان برنامه و بودجه تخصیص 300 میلیارد تومان اعتبار برای احیای دریاچه ارومیه را امضا کرد اما تخصیص نداد.
تجریشی عمده نگرانی ستاد احیا را خشک شدن نهال‌هایی دانست که دو سال برای کاشت و نگهداری آن‌ها تلاش شده است اما اگر منابع مورد نیاز برای آبیاری آن‌ها تامین نشود ممکن است این درخت‌ها خشک شوند.
چندی پیش هم کلانتری اعلام کرده بود در صورت تخصیص اعتبارات این دریاچه، می‌توان امیدوار بود که دریاچه در سال 1403 به تراز اکولوژیک آن برسد.
در روزهای آخر سال، جهانگیری، معاون اول رییس جمهور مصوبه اختصاص 8 هزار میلیارد ریال برای عملیات در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را ابلاغ کرد.
سازمان، وزارتخانه شود
یکی از اخباری که شنیدنش چندان در سال 95 جدید نبود اما احتمالا اهداف جدیدی داشت، اعلام وصول طرح «تشکیل وزارت محیط زیست و منابع طبیعی» بود.
البته این طرح هر از گاهی در دولت‌های مختلف در مجلس مطرح می‌شود و همیشه با مخالفت کارشناسان محیط زیست این حوزه مواجه است. مطابق با این طرح، مجلس می‌خواهد سازمان منابع طبیعی را با سازمان حفاظت از محیط زیست ادغام و یک وزارتخانه به نام وزارت محیط زیست و منابع طبیعی تشکیل دهد.
کارشناسان این حوزه، تشکیل وزارت محیط زیست را مغایر با قدرت نظارتی این سازمان می‌دانند و تنها مزیتی که برای این طرح قائل هستند تخصیص بودجه مستقیم و افزایش احتمالی بودجه این سازمان می‌دانند.
طرح آماک
طرح آماک، طرح جمع‌آوری گازهای فلر از میادین نفتی آب‌تیمور، منصوری و مارون، اهواز و کوپال است. طرحی با قدمتی 16 ساله.
آماک از سال 79 در پیچ و خم اجرایی شدن آنقدر ماند تا در 15 بهمن ماه سال 95، غلامرضا شریعتی، استاندار خوزستان، از آمادگی تقریبی طرح آماک خبر داد و این که قرار است در اسفندماه این طرح به بهره‌برداری برسد.
با بهره‌برداری از طرح آماک، 18 میلیون فوت مکعب گاز اسیدی و 800 تن اسید وارد شده به هوای خوزستان جمع‌آوری و در پتروشیمی رازی به خوراک تبدیل می‌شود.
چنید پیش هم بیژن عالی‌پور، مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، از آمادگی کامل طرح اماک خبر داد که قرار است با حضور رییس سازمان حفاظت از محیط زیست افتتاح شود.
برنامه ششم توسعه
روند تدوین برنامه ششم توسعه مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان محیط زیست قرار گرفت. عیسی کلانتری در انتقادی که به این برنامه داشت گفت: برنامه ششم توسعه هر چند اجرایی نمی‌شود اما به فرض هم اگر اجرایی شود 48 میلیارد مترمکعب آب اضافی نیاز دارد و چیزی برای نسل‌های آینده باقی نمی‌گذارد.
کلانتری برنامه ششم را متضاد با محیط زیست می‌داند که تغییرات اقلیم را تشدید می‌کند، محیط زیست را کنار می‌گذارد و تولید و رشد را در ارجحیت قرار می‌دهد. کلانتری اعتقاد دارد که قرار نیست دوباره چرخ اختراع کنیم. بلکه هر کاری که دنیا می‌کند ما هم همان را انجام دهیم تا مشکلاتمان حل شود.
اما در مقابل محمد رضا تابش، رییس فراکسیون محیط زیست و توسعه پایدار مجلس شورای اسلامی، امیدوار است با اجرای احکام پیش‌بینی شده در برنامه ششم توسعه، بتوانیم به تعهدات خود مبنی بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای طبق توافق پاریس عمل کنیم تا مشمول جریمه‌های سنگین نشویم.
در نهایت
سال 1395 سال بسیار پرتنشی برای محیط زیست ایران و دنیا بود. آنچه که مسلم است در این سال محیط زیست کاشته‌هایی داشته است که برداشتش نه فقط در سال 1396 که در سال‌های آتی جواب خواهد داد. حل معضلات محیط زیستی در هیچ کجای دنیا در عرض چند روز نتیجه نمی‌دهد.
آنچه که دولت تدبیر و امید در عرض سه سال و نیم در حوزه محیط زیست ایران انجام داده است و بنا به گفته معصومه ابتکار، دولت یازدهم 167 طرح بزرگ بدون ارزیابی محیط زیستی تحویل گرفت، گام‌هایی بوده است که حفظ و تداوم آن در سال‌های آتی، نتیجه قابل قبول را نشان خواهد داد.
