یاد من باشد کاری نکنم که به قانون زمین بربخورد

شاید مردمانِ روزگاری که سهراب سپهری گفت «یاد من باشد کاری نکنم که به قانون زمین بربخورد» به واقع به فکر قانون زمین بودند اما آمارهای این‌روزهای همین سرزمین حکایت از این دارد که مردمان روزگار کنونی کارهای بسیاری می‌کنند که به قانون زمین برمی‌خورد.

به گزارش «انرژی امروز» می‌گویند روز سیزدهم ماه فروردین روز نحسی است. هیچ سندی وجود ندارد که مردمان نسل‌های پیشین از نحسی «سیزده» سخن گفته باشند اما در روزگار کنونی تا دلت بخواهد سیزده فروردین برای طبیعت نحس بوده است.

روز سیزده بدر در ایران، آذربایجان، افغانستان و تاجیکستان و در میان ایرانی‌تباران آمریکا، اروپا، کانادا و استرالیا روز جشن به حساب می‌آید. سیزده‌به‌در یا سیزده‌بدر در سنت ایرانیان باستان روز پیروزی ایزد باران بر دیو خشکسالی، اَپوش است. در این روز به باور پیشینیان مردم باید نیایش کنند و از ایزد باران درخواست باریدن باران نمایند.

اما این روزها، زباله‌های به جا مانده از روز طبیعت یا روز سیزده‌بدر یکی از مشکلات هر ساله شهر‌ها و روستاها و جنگل‌ها و سواحل و کوهستان‌هاست.

روز طبیعت یا علیه طبیعت؟

دانشمندان معتقدند زباله‌هایی که در طبیعت رها می‌شوند، به‌خصوص زباله‌های پلاستیکی، تا 500 سال در طبیعت باقی می‌مانند. در سیزده‌بدر هر سال که به نام روز طبیعت هم نامگذاری شده است، ‌آنقدر زباله در طبیعت رها می‌شود که دیگر نامگذاری روز سیزده‌بدر با عنوان «روز طبیعت» محلی از اعراب ندارد و به قول بسیاری از شبکه‌های مجازی که تصاویر زباله‌های تلنبار شده در این روز را به نمایش می‌گذارند باید گفت سیزده‌بدر «روز طبیعت یا علیه طبیعت»؟

در فرهنگ واژگان محیط زیست و اقتصاد اصلاح اکوتوریسم هم به عنوان یک مفهوم و هم به عنوان شاخه‌ای از اقتصاد تعریف می‌شود. در سال 1991، جامعه بین‌الملل اکوتوریسم را این‌گونه تعریف کرد: اکوتوریسم سفری مسوولانه به مناطق طبیعی است که در آن محیط زیست حفظ و بر رفاه مردم بومی تاکید می‌شود.

اگر بخواهیم سیزده‌بدر را در شاخه اکوتوریسم قرار دهیم، بخش آخر تعریف اکوتوریسم با روز سیزده‌بدر ایرانیان امروزی هم‌خوانی ندارد: یعنی حفظ محیط زیست.

این ناهمخوانی را هم نه فقط از انباشت زباله‌ها در طبیعت، که از تعداد آتش‌های روش شده و تعداد درختان قطع شده برای افروختن آتش، و حجم وسیع رودخانه‌های آلوده شده و… می‌توان به سادگی رویت کرد.

اکوتوریسم معنی دیگری هم دارد که اتحادیه جهانی حفاظت محیط زیست تعریفش کرده است: سفری است مسوولانه از نظر محیط زیستی به منظور لذت بردن از مناطق نسبتا بکر طبیعی و هر گونه ویژگی فرهنگی موجود در منطقه از گذشته و حال. در طول این سفر، گردشگران حداقل تاثیرات منفی را بر منابع طبیعی می‌گذارند و مردم بومی در سود حاصل از فعالیت‌های اجتماعی اقتصادی شریک می‌شوند.

آیا می‌توان گردشگری روز سیزده‌بدر ایرانی را در زمره اکوتوریسم قرار داد؟ آن هم با سیل عظیم خسارت‌های زیست محیطی وارده بر محیط زیست.

متخصصان همیشه نسبت به وضعیت محیط زیست کشور هشدار می‌دهند. احمدرضا محرابیان، استادیار اکولوژی گیاهی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه در حال حاضر در سطح دنیا 20 تا 25 درصد گونه‌های گیاهی در معرض انقراض هستند، می‌گوید «30 درصد گونه‌های گیاهان تک‌لپه‌ای کشور در معرض انقراض هستند».

از کجا معلوم که این گیاهانتک لپه‌ای در معرض انقراض، در روز سیزده‌بدر قربانی کباب خوری ما ایرانی‌ها نمی‌شوند؟

در ایران باستان، جشن تیرگان (در بزرگ‌داشت واقعه تیراندازی آرش کمانگیر) و جشن آبانگان (در بزرگ‌داشت آب به عنوان دومین عنصر مقدس) جشن‌هایی بودند که در دامن طبیعت برگزار می‌شد.

علاقه و احترام ایرانیان به طبیعت را در نقش‌های چشم‌نواز نگارگری ایرانی و کاشیکاری مساجد و اماکن مقدس نیز به وضوح می‌توان یافت.

اما گویی این احترام و علاقه به طبیعت در این روزگاران به فراموشی سپرده شده است. و در غروب روز سیزده‌بدر دیدن حجم انبوهی از ظروف یکبار مصرف و کیسه‌های پلاستیکی، قوطی‌های نوشابه و کنسرو، باقی‌مانده مواد غذایی و زغال‌هایی که برای درست کردن کباب استفاده شده است کاملا با آیین‌های باستانی و مذهبی ایران زمین در خصوص طبیعت منافات دارد.

دکتر محمدرضا مجیدی، رییس انجمن ایرانی همکاری با سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد، یونسکو، حفظ محیط زیست را یکی از ارکان رسیدن به توسعه پایدار می‌داند و می‌گوید: هنر بزرگ ایرانیان همواره پیوند زدن زندگی اجتماعی با طبیعت بود و حفظ این نعمت الهی و جلوگیری از تخریب آن وظیفه ملی و دینی همه ایرانیان است.

به اعتقاد او همراهی و دوستی با طبیعت مسلما جلوی تخریب طبیعت را خواهد گرفت.

خبر خوش، سیزده‌بدر بارانی است

وضعیت نابهنجاری که بعد از روز سیزدهم فرودین ماه در طبیعت ایران دیده می‌شود باعث شده است که حتی محمد درویش، مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت از محیط زیست کشور و بسیاری دیگر از فعالان حوزه محیط زیست کشور، با شنیدن خبر پیش‌بینی برف و باران در بسیاری از نقاط کشور در روز سیزده‌بدر ابراز خوشحالی کنند و محمد درویش در کانال تلگرامی خود بنویسد: یک خبر خوش، روز سیزده بدر هوا به شدت بارانی است بنابراین در روز طبیعت، طبیعت می‌تواند نفس بکشد.

کمال‌الدین پیرموذن هم در یادداشی می‌نویسد: هر درخت سبزی که فرو می‌افتد، نفس گرم زمین است که در سینه می‌شکند. هموطنان عزیز ما گل هستند و ایران زمین، گلزار؛ همه باهم گلزار را برای سلامتی گل‌ها حفظ کنیم.

کمپین 250 هزار کیسه پلاستیکی تجزیه‌پذیر

محیط زیست استان تهران، کمپینی به‌راه‌انداخته است برای روز طبیعت و قرار است در روز سیزده‌بدر 250 هزار کیسه پلاستیکی تجزیه‌پذیر در 14 استان کشور توزیع شود.

امین افتخار، مدیر روابط عمومی محیط زیست استان تهران، موضوع زباله‌ها را یکی از معضلات حوزه محیط زیست در بحث تخریب آب، خاک و هوا می‌داند و از راه‌اندازی کمپینی برای حفظ محیط زیست با همکاری محیط زیست استان تهران و انجمن صنایع پلاستیک ایران و برخی تولید کنندگان پلاستیک در کشور خبر می‌دهد.

افتخار پیش‌بینی می‌کند که اگر هر کیسه پلاستیک بین 7 تا 8 کیلوگرم زباله را در خود جا دهد، در روز طبیعت، دو هزار تن زباله جمع‌آور شود.

کمپین جمع‌آوری زباله در 14 استان فعال است. افتخار می‌گوید: در حال حاضر اگر بخواهیم در طبیعت ایران و محیط زیست شهری گشت و گذاری داشته باشیم بیش از 1000 تن زباله رها شده در مبادی ورودی شهرها و تفرجگاه‌ها یافت می‌شود.  

سخن آخر

به اعتقاد احمدرضا محرابیان، طبیعت جهت دستیابی به توازن اکوسیستمی فعلی میلیون‌ها سال را پشت سر نهاده و هزاران عامل اکولوژیکی در کنار هم به تعادل و توازن رسیده‌اند که در اثر آسیب، بازگشت آن‌ها بسیار دشوار و در مواردی غیر ممکن است و اگر ممکن باشد در بازه‌های زمانی بسیار طولانی محتمل خواهد بود.

سیزده‌به‌در یا سیزده‌بدر یا روز طبیعت،‌ چه برای به‌در کردن نحسی نداشته روز سیزدهم ماه باشد چه نباشد، تا به امروز، روز طبعیت نبوده، ‌بلکه نحسی هم برای طبیعت داشته است.

سیزده‌بدر آیینی باستانی ایرانی است که فلسفه وجودی آن به فراموشی سپرده شده است. امروزه تنها فلسفه وجودی این روز، کباب درست کردن و قلیان کشیدن و آلوده کردن آب و خاک و هواست.

به نظر می‌رسد ایجاد کمپین‌هایی همانند کمپین سازمان حفاظت از محیط زیست تهران بتواند در یادآوری فرهنگ غنی وجود روز سیزده‌بدر نقش اساسی ایفا کنند تا این آیین باستانی بتواند باز هم جایگاه واقعی خود را به عنوان «روز طبیعت» بیابد و روزی باشد که قرار است «ایزد باران» دعای مردمان را بشنود و بر «دیو خشکسالی پیروز شود».