تشدید بی‌نظمی‌های اقلیمی در ایران
فاطمه لطفی، خبرنگار آب و توسعه پایدار «انرژی امروز»
ایران در شاخص اینفورم، INFORM که شاخصی است برای شناخت و اندازه‌گیری خطر بحران‌ها و بلایایی که بشر را تهدید می‌کنند و بر توسعه پایدار آن تاثیر گذار هستند، در بین 191 کشور در سال 2016 رتبه 45 را به دست آورد، یعنی یکی از کشورهای پرحادثه‌خیز دنیا.
به گزارش «انرژی امروز» علاوه بر اینکه ایران کشوری حادثه‌خیز است، این حوادث قربانیان بسیاری را نیز در ایران می‌گیرد. آن‌طور که سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اعلام میکند بین سال‌های 1333 تا 1383، سیل جان پانزده هزار نفر را در ایران گرفته است.
حافظه تاریخی ایران هنوز سیلاب دربند و گلاب‌دره تهران با 300 نفر کشته و سیلاب سال 1380 گرگان‌رود را با 400 کشته به یاد دارد.
علی اردلان، مدیرکل مبارزه و کنترل عوارض بلایای طبیعی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران میگوید «ایران کشوری حادثه‌خیز است و هر سال به طور متوسط ۲۹۰۰ نفر در بلایای طبیعی جان خود را از دست می‌دهند».
به گفته این کارشناس «حوادث غیرمترقبه هر سال زندگی یک میلیون و ۵۰۰ هزار ایرانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. و مهم‌ترین حوادث ناگوار در ایران زلزله، سیل و خشکسالی است».
اگر نتوان زلزله را پیشبینی و کنترل کرد، اما می‌توان از عواقب زلزله‌ها کاست. در این میان سیل و خشکسالی هم ارتباط تنگاتنگی باهم دارند.
تقریبا تمامی کارشناسان حوزه محیط زیست و منابع طبیعی بر این باورند که بارش باران اگر در مناطقی اتفاق بیفتد که کمترین آسیب به بافت طبیعی آنها وارد آمده است، کمترین خسارت را به جا می‌گذارند حتی اگر میزان بارش بسیار زیاد باشد.
عامل اصلی تبدیل شدن بارش به سیل و روان آب، تخریب پوشش گیاهی است. تخریبی که عوامل متعددی دارد و در ایران، تغییر کاربری اراضی، ساخت و سازهای غیر مجاز، چرای دام، بهره‌داری از معادن و… را می‌توان از عوامل این تخریب دانست.
هومن روان‌بخش، کارشناس جنگل شناسی و اکولوژی میگوید «سطح آب سفره‌های زیرزمینی در ایران به طور قابل توجهی کاهش یافته است. از طرفی گیاهان مرتعی ما وابسته به آب‌های زیرزمینی هستند».
به گفته این کارشناس «درخت در حفاظت از آب و خاک نقش مهمی دارد. شاخ و برگ درختان مانع از وارد شدن ضربه توسط قطرات باران به خاک می‌شوند. شاخ و برگ درختان قدرت ضربات قطرات باران را بر روی خاک کاهش داده و مانع متلاشی شدن خاک به هنگام برخورد قطره باران با زمین میشود».
او ادامه می‌دهد «ریشه درخت هم با ایجاد شبکه مستحکم و گسترده از خاک حفاظت کرده مانع متلاشی شدن و جدا شدن خاک از هم میشود. حتی بخش‌های مرده درخت هم در حفاظت از خاک خیلی موثر هستند. مثل لاش برگ‌ها که با ایجاد یک سپر محافظ اسفنجی و جذب مقدار زیادی آب در خود مانع از ایجاد روان آب میشود به تدریج این آب را به خاک نفوذ می‌دهد. و علاوه برآن مانع برخورد قطرات آب به سطح خاک میشود».
توسعه پایدار
مفهوم توسعه پایدار تغییر در فهم رابطه انسان و طبیعت و انسان‌ها با یکدیگر است. این مسله با دیدگاه دو قرن گذشته انسان که بر پایه جدایی موضوعات محیطی و اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته بود در تضاد است.
در دو قرن گذشته، این تصور حاکم بود که محیط به طور عمده به عنوان یک عامل خارجی و تنها برای استفاده و استثمار انسان است. و بر این باور استوار بود که دانش و فن‌آوری بشر می‌تواند بر تمام موانع محیطی و طبیعی برتری یابد.
«فرانسیس بیکن» یکی از پایه گذاران علم مدرن، معتقد بود «جهان برای بشر ساخته میشود و نه بشر برای جهان». در مقابل و برخلاف نظریه بیکن، مفهوم توسعه پایدار، حاصل رشد و آگاهی از پیوندهای جهانی، مابین مشکلات محیطی در حال رشد، موضوعات اجتماعی، اقتصادی، فقر و نابرابری و نگرانی‌ها درباره یک آینده سالم برای بشر است. توسعه پایدار مسایل محیطی، اجتماعی و اقتصادی را به هم پیوند می‌دهد.
با این تعریف کاملا می‌توان به این نتیجه رسید که آنچه که در ایران به عنوان خسارت‌های بلایای طبیعی ذکر میشود در واقع خسارات حاصل از رشد ناپایدار است که رابطه بین محیط زیست، اجتماع و اقتصاد را منفصل از هم می‌داند.
شاهد بر این ادعا نظریات کارشناسان حوزه شهری و محیط زیست در ایران است که الگوهای رشد و توسعه در ایران را در تضاد با مفاهیم توسعه پایدار می‌دانند. بسیاری از این کارشناسان هشدار می‌دهند که الگوی توسعه شهری مناسبی چه در حوزه ساخت وساز شهری حتی در شهرهای بزرگی چون تهران و چه در حوزه حفاظت از محیط زیست وجود ندارد.
مدیریت و برنامه‌ریزی
مدیریت، فرایند به کارگیری موثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه‌ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می‌گیرد. و در کنار آن برنامه‌ریزی، فرایندی برای رسیدن به اهداف است.
مدیریت و برنامه‌ریزی در ایران برای حوادث غیر مترقبه تا چه حد کارآمد بوده است؟
میثم جعفرزاده، مدیرکل دفتر مدیریت بحران و پدافند غیرعامل وزارت نیرو میگوید «سازمان مدیریت بحران باید در این زمینه به مدیریت بپردازد، اما شاهدیم این سازمان از توانایی و برش لازم برای نهایی کردن تصمیم‌ها برخوردار نیست».
به اعتقاد این مقام مسوولِ وزارت نیرو «تصمیم گیری‌ها در مواقع وقوع بحران آنی است، اما هیچ بودجه مستقلی برای سازمان مدیریت بحران در نظر گرفته نمی‌شود و اندک اقدام‌های انجام شده نیز در چارچوب روابط موجود است».
به گفته جعفرزاده «قانون آیین نامه سازمان مدیریت بحران از مجلس گذشته تاکنون به تصویب نرسیده است، این در حالی است که ایران جزو 10 کشور حادثه خیز جهان بوده و بیش از 70 درصد حوادث و بحران‌های طبیعی که در جهان به وقوع می‌پیوند، در ایران مسبوق به سابقه است».
وی یادآور میشود که «اراده‌ای برای ساماندهی مدیریت بحران بویژه از سوی مجلسی‌ها در کشور نمی‌بینیم؛ موضوعی که کلافگی و سر درگمی مسوولان و متولیان امر را در زمان وقوع بحران به همراه داشته است. این در حالی است که در زمان وقوع بحران‌هایی از این دست، وزارت نیرو و سایر وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها بدون هماهنگی با سایر دستگاه‌ها، تنها به انجام وظایف و ماموریت‌های سازمانی خود می‌پردازند».
پیشبینی، اطلاع‌رسانی، پیشگیری
اکثر کارشناسان سیل اخیر در آذربایجان را پدیده‌ای غیرعادی و ناشی از تغییرات اقلیم می‌دانند. در آنچه این کارشناسان برآن تاکید دارند هیچ شکی نیست. وقوع خشکسالی، سیل‌های ویرانگر، ریزگردها، تندبادها و… همگی می‌تواند از نشانه‌های تغییرات اقلیم باشد. یا اگر بخواهیم جمله را درست‌تر بنویسیم «یکی از عوامل رخ‌داد این حوادث طبیعی، تغییرات اقلیم است».
بهلول علیجانی، کارشناس اقلیم‌شناسی و استاد دانشگاه خوارزمی میگوید «در سال‌های اخیر بی‌نظمی‌های اقلیمی در ایران زیاد شد و از این پس نیز شاهد بی‌نظمی‌های بیشتر آب و هوایی خواهیم بود».
اما باور داریم تغییرات اقلیم مختص یک کشور یا یک منطقه نیست. هرچند بسیاری از اقلیم‌شناسان، منطقه خاورمیانه را یکی از مناطق دنیا می‌دانند که به شدت با تغییرات اقلیم مواجه هست، اما آیا فقط ایران تحت تاثیر تغییرات اقلیم است؟
در زلزله 6.6 ریشتری شهر بم در سال 1382، بیش از 26 هزار و 271 یک نفر جان خود را از دست دادند.
در زمین‌لرزه 9 ریشتری و به دنبال آن سونامی با امواج 15 متر در ژاپن، 15 هزار و 839 نفر کشته و سه هزار و 642 نفر مفقود شدند.
هیچ کدام از این دو زلزله نه از نظر ابعاد و نوع زلزله و نه از نظر تلفات شباهتی به هم ندارند. زلزله بم با درجه بزرگی کمتر، بدون سونامی، بیش از 1.3 برابر زلزله ژاپن تلفات داشت.
فرید موسوی، نماینده مردم تهران میگوید: باید پیش از اینکه رویدادی رخ دهد، پیش‌بینی‌های لازم را داشته باشیم و تجهیزات لازم برای این منظور فراهم شود تا بتوان در صورت بروز حوادث، به راحتی از آنها استفاده کرد».
به اعتقاد این نماینده مجلس بیشتر حوادثی که اتفاق می‌افتد ریشه‌ی زیست‌محیطی دارند و تاکید میکند «متاسفانه در این کشور هر اتفاقی رخ دهد، مثل باران یا برف زیادی و یا ورود گرد و غبار، سریع به بحران تبدیل میشود و البته دلیل آن این است که تا کنون حفظ محیط زیست و صیانت از آن جایگاهی نداشته است».
اما محمدعلی فتاحی اردکانی، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب سازمان جنگل‌ها و مراتع نظر دیگری دارد و از عدم تخصیص بودجه برای مدیریت بحران گله‌مند است.
به اعتقاد فتاحی اردکانی، «سیل در بسیاری از کشورهای دنیا هم اتفاق می‌افتد اما تفاوت ما با دیگر کشور‌ها این است که آنها ۸۰ درصد اعتبارات بحران‌شان را برای پیشگیری و پیشبینی و هشدار سیل می‌گذارند اما در ایران برای پیشگیری کمترین بودجه اختصاص می‌یابد و بیشتر بودجه‌ها صرف بازسازی بعد از وقوع بحران و ویرانی‌ها میشود».
و به نظر می‌‌رسد فتاحی اردکانی این زخم کهنه را شکافته است. اینکه بودجه در کشور ایران به جای پیشبینی و پیشگیری، صرف امدادرسانی میشود.
به گفته فتاحی اردکانی، «حدود ۴۵۰ شهر و ۸۶۵۰ روستا در کشور در معرض سیل قرار دارند که باید برای پیشگیری از سیل و کاهش خسارت‌های ناشی از آن در آنها اقدامات اساسی صورت گیرد».
اخیرا روزنامه گاردین به بررسی مشابهت‌های دو قحطی در سومالی و سنگال پرداخته بود و نوشته بود که قحطی در سومالی جان بیش از 260 هزار سومالیایی را گرفت اما همان نوع قحطی در سنگال به دلیل «پیشبینی و پیشگیری» تلفات چندانی نداشت.
محمدعلی فتاحی اردکانی خسارات سیل را در ایران سالانه در حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان می‌داند که این «خسارت مستقیم به زیرساخت‌های شهری و روستایی وارد میشود. اما بودجه بخش آبخیزداری سازمان جنگل‌ها تنها حدود ۲۳۰ میلیارد تومان است» و عجیب‌تر اینکه «سال گذشته نه تنها [این بودجه] به این حوزه اختصاص نیافت، بلکه صرف پرداخت بدهی طرح‌های قبلی شد!»
سخن آخر
زلزله هر چند قابل پیشبینی نیست اما می‌توان خسارات آن را به حداقل رساند. درصورتی‌که سیلاب و خشکسالی پدیده‌هایی قابل پیشبینی و قابل کنترل هستند.
به عبارتی دیگر مهار سیلاب فراهم‌سازی و بهره‌برداری از سازه‌هایی است که اثرات تخریبی سیل را رفع یا کاهش دهد که این امر با ذخیره، محدود‌سازی و انحراف جریان سیلاب صورت می‌گیرد.
فیلم زیر یکی از نمونه‌‌‌های موفق پیشبینی و برنامه‌ریزی برای مهار سیلاب در کشور اتریش است. به اعتقاد کارشناسان، سیل اخیر در آذربایجان تبعاتی خواهد داشت که گذر زمان آن را به ما نشان خواهد داد.
بهنام مفضفی، نماینده استان آذربایجان شرقی در شورای عالی استان‌ها گفته است «سیل اخیر در شمال غرب ایران خسارات جبران‌ناپذیری به زمین‌های کشاورزی وارد کرده است».
به گفته این مقام مسوول، «منطقه مورد نظر از زمین حاصل‌خیزی برخوردار بوده است، اما متاسفانه با وجود گل و لایی که همراه با سیل این مناطق را پوشانده است، تحقیقات ما نشان می‌دهد که این زمین‌ها تا ۶۰ سال آینده قابل زراعت نخواهد بود، چرا که خسارت جبران ناپذیری دیده‌اند».
خسارتی که به احتمال قوی امکان پیشگیری از آن وجود داشت.
