چابهار، دروازه‌ای به فرصت‌های طلایی
ارتباط ایران، هند و افغانستان از طریق چابهار کلید ارتباط آسیای میانه با آبهای آزاد است که خود نشان از اهمیت استراتژیک ایران برای قدرتنمایی قدرت‌های منطقه است.
از سال 1947 که پاکستان توانست خود را از زیر یوغ بندگی هند خلاص کند، تا به امروز و بعد از 70 سال، هند به هر نحوی خواسته پاکستان را تنبیه کند، و حالا راه جدیدی برای این تنبیه پیدا شده است. راهی به نام بندر چابهار ایران.
به گزارش خبرنگار بین الملل «انرژی امروز» چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران در کرانه دریای مکران و اقیانوس هند است که قابلیت پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما را دارد و از مناطق آزاد بازرگانی ایران است.
بندر چابهار تنها راه دسترسی کشورهای افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان به آبهای آزاد است. همین خود نشان از اهمیت بالای این بندر استراتژیک جنوب غربی ایران است. از مجموع 3 کریدور حمل و نقل جهانی که کارشناسان سازمان ملل برای حمل و نقل میان خاور دور و جهان در نظر گرفته‌اند، 2 کریدور از ایران می‌گذرد و چابهار نقطه عبور جنوبی‌ترین کریدور شرقی-غربی جهان است.
دسترسی مستقیم به آبهای آزاد و قرار داشتن در خارج از خلیج فارس و عدم آسیب‌پذیری در مواقع بروز بحران، چابهار را به یکی از مهمترین راه‌های کریدور شرق-غرب تبدیل کرده است.
هفتم آبان ماه، هند توانست اولین محموله گندم خود را از طریق بندر راهبردی چابهار به مقصد افغانستان ارسال کند. این محموله از بندر کندلا در ایالت گجرات به چابهار رسیده بود. مسیر جدید تجاری که میان هند و افغانستان و از طریق ایران ایجاد شده است به واقع دور زدن پاکستان است.
این محموله، یک کشتی 15 هزار تنی گندم از مجموع 1.1 میلیون تن گندمی بود که قرار بود از سال 2002 برای کمک به افغانستان ارسال شود اما با سنگ‌اندازی‌های پاکستان، ارسال این محموله تا سال 2017 عقب افتاد.
زمانی که این محموله به افغانستان ارسال شد، ناندرا مودی، نخست وزیر هند در توییتر، آغاز انتقال محموله گندم را به افغانستان و ایران تبریک گفت و نوشت که این پیشرفت صفحه جدیدی را در همکاری‌ها و روابط منطقه‌ای رقم می‌زند.
سوشما سوارج، وزیر خارجه هند هم گفته بود «ما به منظور برداشتن موانع و با استفاده از جغرافیا و افکارمان راه دهلیز هوایی را افتتاح کردیم و اینک برای گسترش آن تلاش می‌کنیم تا راه‌های آبی را هم بپیماییم و به همدیگر برسیم».
صلاح‌الدین ربانی، وزیر امور خارجه افغانستان هم ابراز امیدواری کرده بود که دیگر کشورها، مخصوصا کشورهای اروپایی از این بندر استفاده کنند.
پیش از این که درهای چابهار بر روی افغانستانی‌ها باز شود، تنها راهی که این کشور بحران زده را به آبهای جهان وصل می‌کرد، بندر کراچی پاکستان بود.
سوای مزایایی که چابهار برای افغانستان دارد، این بندر ایرانی رویاهای هندی را نیز محقق خواهد کرد. هند رویای تجارت با کشورهای آسیای میانه را در سر می‌پروراند و چابهار کلید دستیابی به این رویاهاست.
عبدالله عبدالله، رییس اجرایی دولت وحدت ملی افغانستان می‌گوید: فعال شدن این مسیر یک قدم بسیار بزرگ است که نه تنها برای تقویت افغانستان، بلکه جنوب آسیا و آسیای میانه است.
موافقتنامه اقتصادی توسعه بندر چابهار در خرداد ماه سال 1395 میان سران کشورهای هند، افغانستان و ایران به عنوان یک دهلیز حمل و نقلی میان این سه کشور به امضا رسید.
بندر چابهار برای افغانستان بهترین و ارزان‌ترین مسیر واردات و صادرات کالاست. درحالی که بندر کراچی پاکستان و حتی بندرعباس ایران نیز چنین مزایایی برای افغانستان ندارند.
چابهار نسبت به بندرعباس 90 کیلومتر و نسبت به کراچی 700 کیلومتر به مرکز افغانستان نزدیک‌تر است و این فرصت را برای بازرگانان افغانستان فراهم می‌آورد که نسبت به بنادر دیگر اموال خود را 20 درصد زودتر صادر کنند.
از طرفی مقامات افغانستان اعلام کردند که هزینه وارد کردن هر کانتینر کالا برای بازرگانان از طریق بندر چابهار 500 تا 1000 دلار کمتر از بنادر دیگری است که تاکنون از طریق آنها واردات کالا صورت می‌پذیرفت.
شق دیگر این توافق میزان مشاغلی است که برای مردم افغانستان ایجاد خواهد شد از سویی مشکلات واردات کالا از بندر کراچی برای بازرگانان افغانستان حل خواهد شد.
پاکستان در سه سال اخیر، مانع صدور میوه‌های تولیدی افغانستان به بازارهای جهانی شده است که در نتیجه هزاران تن میوه در داخل افغانستان از بین رفت. از این رو به راحتی می‌توان نگاه‌های امیدوار افغانستانی‌ها را به چابهار درک کرد.
اخیرا اشرف غنی، رییس جمهور افغانستان فرمانی صادر کرده است که براساس آن مانع انتقال محموله‌های باری پاکستان به آسیای میانه می‌شود. اما افغانستان هنوز نگرانی‌های زیادی دارد. یکی از این نگرانی‌ها تحریم‌هایی است که ایالات متحده علیه ایران تصویب می‌کند و مسلما بر روی تجارت چابهار هم تاثیرگذار خواهد بود.
چابهار حلقه ارتباط غرب به شرق
ایران، هند و افغانستان، زمینه‌های همکاری مشترکی دارند. افغانستان به بندر و نفت نیاز دارد، هند به بندری برای صادرات کالا به آسیای میانه و به نفت نیاز دارد و در این میان، ایران همان دارنده بندر و فروشنده نفت است. حلقه ارتباطی این سه کشور در نفت و بندر خلاصه می‌شود.
سابقه موافقتنامه تجاری میان ایران، هند و افغانستان به سال 2003 میلادی برمی‌گردد. بر اساس این موافقتنامه، قرار شد ایران جاده چابهار تا مرز افغانستان را بسازد و هند نیز این جاده را از مرز افغانستان تا زرنج-دل‌آرام که کنار بزرگراه قندهار-هرات واقع است بسازد. چابهار از طریق یک خط ریلی به منطقه حاجی‌گک وصل می‌شود و یک خط راه‌آهن دیگر هم هرات را مشهد متصل می‌کند.
به این ترتیب بندر چابهار به کابل و شمال افغانستان وصل می‌شود. چابهاری که از سال 1991 میلادی به عنوان منطقه ویژه اقتصادی اعلام شد. هندی‌ها سال‌هاست چشم به چابهار دوخته‌اند.
در سال 1391، آسیا تایمز در مقاله‌ای نوشته بود که «نیمی از نفت مورد نیاز افغانستان از سوی ایران تامین می‌شود. تامین نفت مورد نیاز افغانستان از منابع دیگر مقرون به صرفه نیست. از سویی افغانستان 936 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد».
در بخش دیگری از این مقاله، به سوءاستفاده‌های پاکستان از مشکلات افغانستان اشاره شده و نوشته شده بود «پاکستان مسیر تدارکاتی ناتو به افغانستان را مسدود کرده و انتقال ساز و برگ نظامی به افغانستان از سوی ناتو از طریق آسیای میانه نیز با مشکلاتی رو‌به‌رو شده است و دولت‌های این منطقه با زیرکی هزینه اجاره پایگاه‌ها و انتقال محموله‌ها از خاک خود به افغانستان را با چانه‌زنی افزایش دادند».
این مقاله در نهایت نوشته بود که «منافع پاکستان با این همکاری سه جانبه به خطر خواهد افتاد. پاکستان برای جلوگیری از گسترش بندر چابهار، بندر گوار را با کمک چینی‌ها توسعه داده است».
چابهار و روابط ایران و هند
در مراسم تحلیف حسن روحانی در دور دوم ریاست‌جمهوری‌اش، نیتین گادکاری، وزیر راه و ترابری هند هم حضور داشت. اما حضور این وزیر در این مراسم فقط برای مراسم تحلیف روحانی نبود. ناندرا مودی، نخست وزیر هند، نیتین گارکاری را به ایران فرستاد تا مذاکراتی را از سر بگیرد که به تکمیل و ساخت این بندر مهم و استراتژیک، هم برای ایران و هم برای هندوستان، و البته در کنار همه اینها، برای افغانستان، منجر خواهد شد.
سفر نیتین گاردکاری تکمیل کننده سفر سال 2016 ناندرا مودی به ایران بود که قول کمک 500 میلیون دلاری برای بندر چابهار را به ایران داده بود.
صفتی که گادکاری برای چابهار انتخاب کرد «دروازه‌ای به فرصت‌های طلایی» بود.
این «دروازه‌ای به فرصت‌های طلایی» آنقدر طلایی است که حتی موضوع اختلاف‌های سیاسی بین ایران و هند و نیز اختلافات نفتی به ویژه در فرزاد-ب نیز نتوانسته است عیار طلای آن را کاهش دهد.
تحلیل‌گران معتقدند که بندر چابهار، رقیب سرسختی برای گوادر پاکستان است. گوادر از طریق دریا 100 کیلومتر با چابهار فاصله دارد. گوادر را چینی‌ها و پاکستانی‌ها ساخته‌اند، یعنی دو قدرت رقیب پاکستان. هند همیشه نگرانی‌های امنیتی و ژئوپلیتیکی نسبت به توسعه این بندر پاکستانی را احساس کرده است.
تحلیل‌گران آشنا با وضعیت سیاسی منطقه بر این باورند که هند از سوی پاکستان و چین محاصره شده است. و چابهار کلید شکستن این محاصره است. وجود چابهار یعنی دور زدن پاکستان از طریق ایران برای رسیدن به افغانستان و آسیای میانه. آسیای میانه‌ای که کشورهایش ذخایر انرژی دارند و از سویی راه دسترسی هند به روسیه هم از آن می‌گذرد. از سویی برای رسیدن به ترکیه، دروازه اروپا نیز، هند باید از چابهار و ایران بگذرد.
موضوع دیگر این است که کشورهای آسیای میانه نیز از شمال به روسیه و از جنوب به ایران و افغانستان می‌رسند. اگر مسائل سیاسی و نگرانی‌های مربوط به نفوذ سیاسی روسیه را در نظر بگیریم، تنها راه ارتباطی کشورهای بزرگی چون ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان و حتی بخش‌هایی از مغولستان هم با آبهای آزاد از طریق ایران میسر است. مسیری امن و به دور از هر نوع تهدید روسی. و چابهار نقطه طلایی این مسیر استراتژیک است.
چابهار و رقابت چین و هند
چابهار هند را به رقیب چین مبدل خواهد ساخت. چین پروژه‌ای یک و نیم تریلیون دلاری دارد به نام «کمربند و جاده» که تضمین کننده حضور نظامی و اقتصادی چین در اقیانوس هند و خاورمیانه است. بندر گوادر پاکستان، نقطه استراتژیک «کمربند و جاده» است.
«کمربند و جاده» می‌تواند کفه ترازوی قدرت نظامی و اقتصادی را از آمریکا و غرب به سمت چین و شرق سنگین کند. هند هیچ جایگاهی در «کمربند و جاده» ندارد.
از سویی، گسترش بندر چابهار که بخش بزرگی از هزینه آن را هند تقبل می‌کند و آنطور که سال گذشته، اکبر ترکان دبیر شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران گفته بود که اداره بندر چابهار مطابق با فرمولی به هندی‌ها واگذاری می‌شود، باعث ایجاد مشاغل متعددی در ایران و توسعه اقتصادی استان سیستان و بلوچستان می‌شود.
از سویی چابهار به معنی تقویت روابط اقتصادی-سیاسی ایران است با افغانستان و هند. افغانستانی که بعد از جنگ، حالا در حال تبدیل شدن به کشوری با پتانسیل قوی سرمایه‌گذاری است و هند نیز می‌تواند به عنوان شریک تجاری مهم ایران خود را مطرح کند و البته شاید اختلافات نفتی ایران و هند در سایه چابهار حل شود.
تحلیل‌گران سیاسی معتقدند که چابهار تهران را قادر خواهد ساخت که حوزه نفوذ جدیدی در آبهای مشرف به اقیانوس هند و به طور کلی در جنوب آسیا برای خود ایجاد کند. رخ‌دادی که نادیده گرفتن ایران به عنوان بازیگری موثر در معادلات سیاسی و اقتصادی خاورمیانه بزرگ را بیش از پیش دشوار خواهد کرد.
پاکستان؛ سنگ‌اندازی‌ها و نگرانی‌ها
منپریت ووهرا، سفیر هند در کابل گفته است که بهبود روابط اقتصادی افغانستان و هند از راه بندر چابهار، بر پاکستان تاثیر منفی خواهد داشت.
بندر کراچی اهرم فشار پاکستان است علیه افغانستان. پاکستان با اینکه عضو پیمان سارک است و طبق این پیمان نباید مانع تجارت و ارسال کاروان‌های کمک‌های بشردوستانه شود، اما پاکستان بارها این منشور را در حق افغانستان نقض کرده و اجازه عبور کالای افغانستان به دیگر مناطق یا کالاهای دیگر مناطق مخصوصا هند به افغانستان را نداده است.
در سال 2010، پاکستان سند همکاری‌های تجاری و ترانزیتی موسوم به «ابتا» با افغانستان را با وساطت هیلاری کلینتون، وزیر وقت امور خارجه ایالات متحده، امضا کرد. قرارداد «ابتا» به افغانستان اجازه می‌داد از طریق بندر واگه با هند مرتبط شود و پاکستان از طریق افغانستان با آسیای میانه.
اما در نهایت این قرارداد با کارشکنی‌های پاکستان به جایی نرسید. و در مقابل، افغانستان هم دسترسی به آسیای میانه را به پاکستان قطع کرد. از این رو بندر چابهار راهی پیش پای هند و افغانستان می‌گذارد تا پاکستان دمی‌دمی مزاج را کنار گذارند و با خیال راحت به اهداف فراسرزمینی خود برسند.
افغانستان پاکستان را متهم کرده است که مخالف سرسخت راه‌اندازی بندر چابهار ایران است و برای ضربه زدن به افغانستان و تلافی تجارت افغانستان از طریق چابهار، تروریست‌ها را تشویق به حمله به کاروان‌های تجاری افغانستان می‌کند. مخصوصا کاروان گندم‌های وارداتی از هند به افغانستان.
تحریم‌هایی که ممکن است همه چیز را به هم بریزد
توسعه بندر چابهار نیاز به قطعات و تجهیزاتی دارد که تامین کنندگان آن شرکت‌های غربی هستند. شرکت‌هایی که نگران تحریم‌های ایالات متحده هستند. این تحریم‌ها دست و پای هند را هم بسته است.
خرداد ماه سال جاری، خبرگزاری رویترز به نقل از دو منبع خبری از هند نوشته بود که شرکت‌های دولتی هندی که کار توسعه چابهار را بر عهده دارند، هنوز حتی یک مناقصه برای تامین تجهیزاتی مانند جرثقیل و فورک‌لیفت‌ها را به سرانجام نرساندند. این مقام‌های هندی از عدم آمادگی شرکت‌های غربی برای شرکت در مناقصه‌ها خبر دادند.
این خبرگزاری گفته است: گروه مهندسی سوییسی لیبهر و شرکت کاون‌کرینز و کارگوتک فنلاد به شرکت ایندیا پورتس گلوبال که توسعه بندر چابهار را بر عهده گرفته، گفته‌اند بانک‌هایشان به دلیل ابهام نسبت به سیاست‌های آمریکا آماده نیستند مبادلات مربوط به ایران را تسهیل کنند.
یازدهم آذرماه، حسن روحانی، رییس جمهور ایران، در سفر به استان سیستان و بلوچستان، گفت: چابهار به یک مرکز بزرگ تجاری منطقه تبدیل خواهد شد. روند توسعه منطقه چابهار هم‌اکنون از بالا شروع شده و سال به سال به اهدافی که برای توسعه این منطقه ترسیم شده نزدیک‌تر می‌شویم و توسعه این منطقه به نفع استان و سراسر کشور خواهد بود.
در این سفر، فاز نخست توسعه بندر بهشتی چابهار با حضور روحانی، و نیز وزیر کشتیرانی هند، وزیر تجارت و صنایع افغانستان، وزیر حمل و نقل و ارتباطات قطر، وزیر حمل و نقل ترکمنستان، وزیر حمل و نقل پاکستان، معاون وزیر حمل و نقل ترکیه، رییس راه‌آهن کردستان، نماینده وزیر حمل نقل قزاقستان، و معاون وزیر حمل و نقل جمهوری آذربایجان برگزار شد.
حضور این مقامات خود تاکیدی بر اهمیت چابهار هم برای کشورهای منطقه و هم دیگر کشورهای آسیای میانه است.
