تاریخچه ‌آتش‌سوزی در ‌چاه‌های نفت ایران چطور مهار شدند؟

علی آهنگر، نویسنده و پژوهشگر تاریخ نفت

خبر به همان سرعت انفجاری که داشت، صنعت نفت ایران را لرزاند. وزیر نفت بی‌درنگ نماینده‌ای ویژه  به منطقه اعزام داشت. کسرى نورى سخنگویى بحران را عهده دارشد. بیژن عالی‌پور، مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب فرماندهی میدان را بر عهده گرفت. سپهری در آغازین روزهای مدیریت خود در شرکت ملی حفاری، پای در میدان آزمونی سخت نهاد. مدیران مناطق نفت جنوب و ملی حفاری ستاد مدیریت بحران تشکیل دادند. بیمارستان‌های امیدیه، آغاجاری، گچساران و اهواز به حالت آماده‌باش درآمدند و تمام امکانات فنی ومهندسی و نیروی انسانی شرکت ملی مناطق نفت‌خیز و ملی حفاری آماده نبرد با کوه آتش دهشتناک شدند.

اما حادثه رگ سفید اولین نمونه از این دست نبود. در طول 109 سالی که از کشف نفت در کشورمان می‌گذرد، تاکنون ده‌ها حلقه چاه در مرحله فوران قرار گرفت که با مهارت و اقدام به موقع، قبل از انفجار و بروز حادثه مهار شدند. ما در این بخش به ذکر مواردی می‌پردازیم که خطر از کنترل خارج شده و منجر به بحران و ‌آتش‌سوزی ‌شد.

آتش‌‌سوزی‌های پیش از انقلاب اسلامی

از زمان کشف نفت در مسجد سلیمان در سال 1287 تا پیروزی انقلاب اسلامی، تعداد ده فوران و انفجار در ‌چاه‌های نفت کشور رخ داد. این ‌چاه‌ها عبارت بودند از: ‌چاه‌های 6 و 46 اهواز؛ ‌چاه‌های 1 و 3 رگ سفید؛ 311 مسجد سلیمان؛ سراچه قم؛ 20 نفت سفید؛ 131 آغاجاری؛ 46 پازنان؛ و 126 مارون. ‌آتش‌‌سوزی‌های یاد شده تماما با مدیریت کارشناسان خارجی کنترل و مهار شد.

‌آتش‌‌سوزی‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعداد یازده فقره ‌آتش‌سوزی و انفجار در ‌چاه‌های نفت کشور ایجاد شد. از این یازده مورد، چهار فقره در زمان جنگ تحمیلی رخ داد که عبارت بودند از ‌چاه‌های 3، 4 و 5 دهلران؛ و انفجار تاریخی و عظیم چاه نفتی نوروز در خلیج فارس که مهار آن برگ زرینی در تاریخ صنعت نفت ایران به شمار می‌آید. کنترل تمامی این ‌چاه‌ها توسط کارکنان و متخصصان صنعت نفت کشور بدون بهره‌گیری از توان خارجی صورت پذیرفت.

 خاموش کردن 20 چاه نفت کویت

تبحر کارکنان صنعت نفت ایران در خاموش کردن 20 حلقه چاه نفت کویت در جریان حمله صدام حسین به خاک آن کشور، خاطره‌ای فراموش‌نشدنی در حافظه تاریخی صنعت نفت ایران است. پس از بیرون راندن نیروهای عراقی از کویت در بهمن ماه 1369 توسط ائتلاف جهانی در عملیات توفان صحرا، این نیروها در هنگام خروج تعداد 727 حلقه از ‌چاه‌های نفت کویت را به آتش کشیدند. شدت ‌آتش‌‌سوزی‌ها به حدی بود که روزانه بیش از شش میلیون بشکه نفت کویت در آتش می‌سوخت.

تیم ایرانی در 13 مرداد 70 13وارد کویت شدند و پس از چند روز هماهنگی سرانجام شرکت‌های آمریکایی را وادار به پذیرش همکاری خود کردند. چاه انتخاب شده و سختی در میدان نفتی بورگان به تیم ایرانی واگذار شد. در عین ناباوری شرکت‌های آمریکایی و با وجود شرایط سخت سرزمینی میدان، تیم ایرانی توانست در مدت کمی چاه را با موفقیت کنترل و ایمن کند. این موفقیت تا آن حد چشمگیر بود که کنترل 19 چاه دیگر این میدان هم به ایرانی‌‌ها واگذار شد. در مدتی کمتر از هشت ماه این 20 چاه مهار ‌شد. در فاصله سال‌های 1371 تا 1389 تعداد شش حلقه چاه دچار ‌آتش‌سوزی و انفجار شد که در ادامه به شرح مختصری از آنها می‌پردازیم.

 چاه شماره 50 اهواز

چاه شماره 50 کریت اهواز در 25 بهمن 1371 با هدف ایجاد نا امنی و ضربه زدن به کشور توسط منافقین به آتش کشیده شد. این چاه که در شهریور 1352 مورد بهره برداری قرار گرفته بود، در زمان آتش زدن روزانه 19 هزار بشکه تولید نفت داشت.  آتش تا ارتفاع 110 متر در فوران بود و دمای ایجادشده در محیط افزون بر 1500 درجه سانتیگراد گزارش می‌شد. مدیریت مناطق نفت خیز جنوب از همان ابتدای ‌آتش‌سوزی، با استفاده از دکل حفاری انحرافی و بستن چاه از اعماق زمین، و تشکیل سیستم اطفای حریق برای مهار مستقیم آتش از سطح زمین وارد عمل شد. عملیات کنترل چاه از 26 بهمن آغاز شد و با تلاش شبانه‌روزی پس از 45 روز پایان پذیرفت. ویژگی‌ها و شرایط اطفا حریق به گونه‌ای بود که حیدر بهمنی مهار چاه 50 اهواز را معجزه خدا دانست.

 چاه شماره 41 نفت سفید

نفت سفید نام روستایی بین مسجد سلیمان و هفتگل است. این روستا، به تعبیر زیبای دکتر اکبر نعمت اللهی که دل در گرو تاریخ دارد و با اراده او تاریخ 109 ساله نفت به انجام رسید؛  «جایی میان تاریخ که از هر سو در محاصره چاه‌‌ها و لوله‌‌های نقره‌ای رنگ نفتی است». میدان نفت سفید در بخش شمالی فروافتادگی دزفول و با روند شمال غربی جنوب شرقی گسترده شده است. چاه شماره 41 به منظور توسعه و تولید در دامنه جنوبی مخزن آسماری این میدان در تاریخ 23 اردیبهشت 1381 شروع به حفاری شد.

این چاه تا عمق 380 کتری حفاری شده بود و در حالی که عملیات با شرایط کاملا طبیعی در حال انجام بود، به طور ناگهانی و غیر منتظره فوران شدید گاز مشاهده شد و چاه دچار حریق ‌شد. نشانه‌‌های فوران در چاه به دلیل مجهز نبودن دکل به تجهیزات پیشرقته حفاری ( مادلاگینک) و عمق کم چاه در 380 متری، بسیار نامحسوس بود و فوران خیلی سریع اتفاق افتاد.

چاه گازی 23کنگان

در 17 مهر ماه 1384 رانش زمین و  لغزش لایه‌‌های واریزی در عمق 66 متری زمین، باعث شکستگی و مچاله شدن لوله‌‌های جداری چاه تولیدی کنگان 23 و نشت گاز شد. این چاه که توان تولید روزانه 70 هزار متر مکعب گاز را داشت، سرانجام در 13 خرداد 1385 دچار حریق و انفجار ‌شد. عملیات مهار با حفر دو حلقه چاه افقی کنگان 23 الف و ب در فاصله 500 و 300 متری چاه تا عمق 2600 متری زمین به اجرا درآمد.

پس از پایان یافتن عملیات حفاری افقی، عملیات کنترل چاه با تزریق مقدار زیادی آب، گل حفاری و سیمان از بالا و پایین چاه، در نهایت در 7 تیر 85 با موفقیت به انجام رسید. چاه‌های 23 الف و ب نیز به عنوان ‌چاه‌های تولیدی، پس از تکمیل شدن در مدار تولید قرار گرفتند.

 چاه شماره 20 ابوذر

سکوی ابوذر در 75 کیلومتری جزیره خارک قرار دارد و شرکت نفت فلات قاره مجری عملیات حفاری و استخراج آن است. در 13 بهمن 1387، دکل حفاری پرشین گلف در حال حفاری چاه جدید شماره 20 بر روی سکوی AB  ابوذر بود که در عمق 360 متری به جریان گاز برخورد کرد. وجود گازهای سمی و کشنده و پرتاب‌های وسیع، عملیات سخت و خطرناکی به مدت 54 روز را برای مهار فوران چاه رقم زد.

چاه شماره 104 مارون

چاه نفتی مارون 35 سال بود که در مدار تولید قرار داشت و در طول این مدت اقدامی برای ترمیم و بازسازی آن صورت نپذیرفته بود. به همین دلیل لوله آستری و جداری فرسوده شده و در عمق 680 متری زمین دچار آسیب و شکستگی شد. نفت و گاز از لایه‌‌های سست عبور کرد و سرانجام در دوم دیماه 1388 موجب حریق و انفجار چاه شد. روزانه بین 3500 تا 4000 بشکه نفت خام در حال خروج از محزن و سوختن بود. عملیات کنترل چاه با حفر دو حلقه چاه جهت دار در عمق 2500 متری زمین و با اجرای طرحی به نام «چاه نجات» با موفقیت انجام یافت.

چاه شماره 24 نفت شهر

در ساعت 6:30 دقیقه صبح روز هشتم خرداد 1389 دکل شماره 118 بر روی چاه 24 نفت شهر منفجر شد و چهار کشته و 12 زخمی بر جا گذاشت. فشار زیاد و نشت گاز علت بروز حادثه اعلام شد. این چاه 38 روز در آتش سوخت تا آنکه سرانجام در 15 تیر 89 مهار ‌شد. چاه 24 در حین عملیات حفاری در عمق 613 متری زمین با نشت گاز و نفت از داخل و اطراف چاه دچار ‌آتش‌سوزی شد. فوران این چاه شباهت زیادی به فوران چاه 147 رگ سفید داشت.

از این جهت که تمام تاسیسات فلزی و دکل بزرگ حفاری در سرچاه سوختند و چون کوهی از یخ در لحظات اولیه انفجار ذوب شدند.  برای مهار این چاه از کشتن چاه در سطح به وسیله آب، و حفاری جهت دار به منظور کشتن چاه از عمق استفاده ‌شد. در اطراف چاه سه استخر بزرگ برای تامین آب مورد نیاز احداث ‌شد؛ با یک خط لوله 10 اینچی و چندین دستگاه کامیون تانکر آب رودخانه کنگیر سومار به استخرها انتقال یافت؛ در هر دقیقه 18 هزار لیتر آب روی دستگاه‌ها، نیروها و خود آتش پاشیده می‌شد.

دکل 15 میلیون دلاری شرکت حفاری شمال که بیشتر از یک سال از خریداری ان از کشور چین نمی‌گذشت، در این ‌آتش‌سوزی ذوب شد و شرکت حفاری شمال از درآمد روزانه چهل میلیون تومانی خود از این دکل محروم ‌شد.