در مساله آب دیگر فرصت آزمون و خطا نداریم

وزیر نیرو با تاکید بر اینکه در این دوره ظرفیت شورای عالی آب‌ را در سطح نهاد عالی هماهنگ‌کننده برای فائق آمدن بر مساله عدم هماهنگی میان ذینفعان به‌کار خواهیم گرفت، گفت: مساله آب به جایی رسیده است که دیگر فرصت آزمون و خطا نداریم.

به گزارش «انرژی امروز» از وزارت نیرو، رضا اردکانیان در پانزدهمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت طی سخنانی به بیان «معنا و الزامات ابرچالش آب: رویکردی همبسته، چندرشته‌ای و مبتنی بر ائتلاف‌ فراگیر» پرداخت و افزود: متخصصان، سیاستمداران، روزنامه‌نگاران و مردم عادی این‌ روزها دائم از عبارت «ابرچالش» برای طیفی از مسائل جامعه ایران استفاده می‌کنند. یکی از کارهای نظری که بایستی انجام دهیم تا واژه «ابرچالش» بتواند به سیاست‌های ما جهت دهد و تأثیری محسوس بر جهت‌گیری اداره کشور باقی بگذارد، تعریف کردن معنای «ابرچالش» و تمایزات آن با سایر چالش‌هاست. بنابراین آشکار ساختن منظور ما از «ابرچالش» کمک می‌کند تا این اصطلاح را برای مساله‌ای که باید به‌کار ببریم و در جایی که نباید استفاده نکنیم. وی افزود: ضروری است پیش از ورود به بحث تعریف «ابرچالش» به شدت تأکید کنم که «ابرچالش» خواندن برخی مسائل، ابداً به معنای ناامیدی از حل آن‌ها یا دست‌بسته بودن ما در قبال این مسائل نیست، بلکه از مفهوم‌سازی و تعریف این گونه مسائل به دنبال یافتن وجوه تمایز آن‌ها باشیم؛ و به علاوه مانع از آن شویم که هر مساله‌ای، ابرچالش خوانده شود و صحنه تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری با انبوهی از مسائل که نام ابرچالش را یدک می‌کشند شلوغ شود. وزیر نیرو تصریح کرد: ابرچالش را نمی‌توان درخصوص مسائلی به‌کار برد که لزوماً بسیار بزرگ، نیازمند منابع مالی زیاد یا پیچیدگی‌های فناورانه زیاد هستند. «ابرچالش» ممکن است بزرگ و در گستره وسیعی پراکنده باشد و برای غلبه بر آن به منابع مالی و فناوری‌های پیچیده نیازمند باشیم، اما این‌ها اصلی‌ترین مشخصات تعریف‌کننده ابرچالش‌ها نیستند. اردکانیان تاکید کرد: امروز به‌واقع تعریف کردن مساله آب، اولین مساله است. ذینفعان مختلف هر کدام به نحوی آن‌را تعریف کرده و اجماعی درباره ابعاد و اطلاعات درباره آن وجود ندارد. ذهنیت‌ها و منافع به شدت در تعریف مساله دخیل هستند. جالب این‌که ذینفعان بسته به راهکارهایی که در چنته دارند مساله را تعریف می‌کنند. وی ادامه داد: گروهی دائم از توسعه فناوری و سازه؛ و گروه دیگری همواره از ضرورت اقدامات نرم‌افزاری و مدیریت غیرسازه‌ای، اجتماعی و اقتصادی طرفداری می‌کنند. همه راهکارها نیز به نوعی سوگیری دارند. برخی بر ضرورت‌های تأمین آب برای مقاصد توسعه‌ای تأکید کرده و منتقدان را به نادیده گرفتن واقعیت‌ها متهم می‌کنند، و گروهی دیگری مدلی از توسعه پرآب‌بر و نادیده گرفتن توسعه پایدار را هدف انتقادات قرار می‌دهند. هر دو دسته نیز به راهکارهای متفاوتی می‌رسند. 

مساله آب هیچگاه به‌طور کامل حل نمی‌شود

وزیر نیرو با تاکید بر اینکه مساله آب هیچگاه به‌طور کامل حل نمی‌شود، اظهار کرد: ما ایرانیان و سایر مردم جهان همواره مساله کمیت و کیفیت آب خواهیم داشت و راهکارها نیز فقط برای زمانی مشخص و بسته به منابعی که در اختیار داریم، مساله را رفع می‌کنند. راهکارها نیز کم و بیش بسته به زمان و مکان، خوب یا بد هستند. همه ابزارها در جایی از دنیا به‌کار رفته و نتایج خوب یا بدی داشته‌اند، بنابراین درستی یا غلطی آن‌ها مطرح نیست، بلکه نسبت آن‌ها با شرایط ما، مساله است. وی در تکمیل این بخش از سخنان خود، گفت: هر کدام از آن‌ها را نیز که به‌کار ببریم با موجی از پیامدها مواجه خواهیم شد که بخش زیادی از آن‌ها پیامدهای اجتماعی است که اجماع ایجاد کردن میان عاملان آن‌ها بسیار دشوار است. هر کدام از عاملان به‌واسطه ادراک ذهنی، شناخت‌ها و منافع بخش خود به نحوی با راهکارها تعارض پیدا می‌کنند. راهکارهایی که به‌کار می‌بندیم در ترکیبی از اجماع اجتماعی نسبی و رعایت ملاحظات محیط‌زیستی، سطح فناوری در دسترس، منابع قابل تخصیص و ارزش‌هایی که برای خود و آینده در نظر می‌گیریم، خوب یا بد قضاوت می‌شوند.

در قبال مسئله آب دیگر فرصت آزمون و خطا نداریم

اردکانیان تاکید کرد: مساله آب به جایی رسیده است که دیگر فرصت آزمون و خطا نداریم. این بدان معنا نیست که شناخت‌های ما کامل شده‌اند و هر کاری انجام دهیم درست خواهد بود، بلکه بدین معناست که هر اقدام خطایی که انجام دهیم وضعیت را بدتر کرده و فشار زمان بر ما را بیشتر می‌کند. وزیر نیرو بیان کرد: برخلاف آن‌ها که تصور می‌کنند راهکارها را یافته‌اند و نقشه راه روی میزشان است و فقط به پول و سایر منابع نیاز دارند؛ یا آن‌ها که تصور می‌کنند روش‌های غیرسازه‌ای، اجتماعی، اقتصادی و سازگار با محیط‌زیست صورتبندی‌شده‌ای روی میز است و فقط تغییر رویکرد برای اجرایی کردن راهکارهای خود نیاز دارند؛ ماهیت مساله از نظر تنوع جغرافیایی، دیدگاه‌های متعارض ذینفعان، تأثیر شرایط بیرونی (نظیر تغییر اقلیم) و سایر عوامل به گونه‌ای است که هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند راهکارهای مشخص و مطمئن روی میز است. وی ادامه داد: راهکارها در تعامل میان ذینفعان مختلف ساخته می‌شوند و این ساخت‌وساز راهکار، دائم ادامه خواهد یافت. مساله آب را در تعامل دائم میان آب‌بران، سیاست‌مداران، شرکت‌های تولید تجهیزات، پیمانکاران و سایر ذینفعان باید بررسی کرد و راهکارها را پدید آورد. این ویژگی به بخش دیگری از این مساله نیز ارتباط دارد. در ضمن، راهکارها در هر منطقه می‌تواند به جهاتی ویژگی‌های منحصر به‌فردی داشته باشند. اردکانیان خاطرنشان کرد: مساله در عرصه آب می‌تواند دائم به مساله دیگری ارجاع داده شود. مساله آب را می‌توان به ناکارآمدی اقتصاد کشاورزی نسبت داد و شکست بازار محصولات کشاورزی، قیمت حامل‌های انرژی، عقب‌ماندگی فناوری و بسیاری متغیرهای دیگر کشاورزی را علت آن تلقی کرد. مساله کشاورزی را هم می‌توان به اقتصاد کلان، سیاست‌های غذایی، ناکارآمدی در اشتغال‌زایی صنعتی و عوامی از این دست نسبت داد. وزیر نیرو تصریح کرد: این ارجاع مسائل به یکدیگر می‌تواند در حلقه بزرگی از علت‌ها دائم در جریان باشد. به همین اندازه مهم است که بدانیم تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران تحت تأثیر ذهنیت‌هایی هستند که از شناخت‌ها، منافع، تجربه‌های شخصی و گزینش ناگزیر جانبدارانه برخی واقعیت‌های عینی برآمده‌اند. این افراد در چنبره این شناخت‌ها و منافع و تجارب با حلقه بزرگ علت‌های قابل ارجاع به یکدیگر برخورد می‌کنند و بنابراین همواره این امکان را پیش روی خود می‌بینند که از زیر بار مسئولیت، تن دادن به راهکار جدید، انتخاب گزینه‌های سخت و تصمیم‌های دردناک شانه خالی کنند.

تداوم وضع موجود به بروز شرایط غیرقابل کنترلی منجر خواهد شد

وی خاطرنشان کرد: مساله آب با همه این مشخصات از آن‌رو ابرچالش است که به‌واقع همه داده‌ها درباره وضعیت منابع آب نشان می‌دهد تداوم وضع موجود به بروز شرایط غیرقابل پیش‌بینی و کنترلی منجر خواهد شد. اگرچه هنوز سناریوپردازی‌های دقیقی درباره آینده تحت شرایط ادامه وضع موجود آماده نیست اما برخی وضعیت‌های واقع‌شدن در حوضه‌های آبریز خاص، برآوردی از آینده ارائه می‌دهد. حال در این میان کسانی که قرار است مساله را حل کنند نمی‌توانند صرفاً کسانی باشند که خود بخشی از گروه مسببین مساله هم بوده‌اند. این مهم نه از باب مقصر مشخص کردن، بلکه از منظر درک مساله بسیار مهم است. اردکانیان اضافه کرد: ساختاری که با شناخت‌ها، پیش‌فرض‌ها، اهداف و قواعد مشخصی حرکت کرده و با تصمیم‌ها و رفتارهای خود سبب بروز این مشکل شده، اکنون در شرایطی قرار گرفته که باید در همه داشته‌های خود برای حل مساله بازبینی کند. همه کنشگران و ذینفعان عرصه آب در وضع موجود منافعی دارند. همه ما هشتاد میلیون نفر با شیوه تفکر، اقدام و هم‌افزایی‌های خود در پیدایش مساله شریک هستیم و در شرایطی می‌خواهیم مساله را حل کنیم که هیچ سیستم مرکزی‌ای نمی‌تواند راه‌حل را یافته و تحمیل کند، و همه ذینفعان به راهکار او تن دهند. وی عنوان کرد: این دشواری‌ها همه در شرایطی است که انسان به‌طور کلی و ذینفعان مساله آب به‌طور خاص، با نرخ بسیار زیادی آینده را تنزیل می‌کنند. آینده میان‌مدت و بلندمدت برای همه ذینفعان به شدت در مقابل منافع و رفاه فعلی کم‌ارزش است و به دشواری می‌توان ذینفعان را به راهکارهای اصلاحی متعهد ساخت. وزیر نیرو به راه‌کارهای برخورد با چنین مسائلی اشاره کرد و گفت: امروز باید جایی برای همه تخصص‌های مرتبط با آب باز کنیم. متخصصانی که تاکنون در زمینه مدیریت منابع آب کار کرده‌اند باید به کار خود ادامه دهند و البته رویکردهای جدید را در شناخت خود از مساله جذب کنند؛ اما به همان اندازه مهم است که جا برای سایر تخصص‌ها و تحلیل‌های بین‌رشته‌ای باز شود. هیدرولوژیست‌ها، مهندسان منابع آب، مهندسان سازه و مکانیک به کار خود ادامه می‌دهند، اما عرصه‌ای برای حضور اقتصاددانان، متخصصان علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، محیط‌زیست و سایر رشته‌ها بسته به مقتضیات باز می‌شود. اردکانیان در تکمیل این بخش از سخنان خود گفت: ماهیت مسائل مقاوم  از جمله ارجاع شدن مسائل هر عرصه به عرصه‌های دیگر ضروری می‌سازد که دو نوع ائتلاف افقی و عمودی شکل بگیرد. ائتلاف افقی به این معناست که دستگاه‌های متولی عرصه‌های مختلف آب، خاک، اقتصاد، انرژی، محیط‌زیست و … باید در رویکرد «همه با هم» نسبت به بررسی و مشارکت در رفع مساله اقدام کنند. این سطح از همکاری باید از بالاترین سطح در ستادهای دستگاه‌ها آغاز شود. وی اضافه کرد: ائتلاف عمودی نیز به این معناست که نه فقط در ستادها، بلکه در سطح حوضه‌های آبریز و واحدهای استانی، شهرستانی و و روستایی، همکاری گسترده‌ای برای بررسی و حل مساله شکل بگیرد. وزیر نیرو ادامه داد: دو مفهوم «همبسته» و «ائتلاف» مفاهیم کلیدی در پرداختن به مسائل مقاوم  هستند. «همبسته آب، انرژی، خاک و پسماند» و سایر همبسته‌ها نظیر «آب، انرژی، غذا» یا «آب، خاک و غذا» بازتابی از چندرشته‌ای بودن مدیریت منابع حیاتی محیط‌زیستی و از جمله آب است. همبسته بدان معناست که ما نمی‌توانیم مساله آب را موضوعی واحد تلقی نکنیم و بدون هم‌افزایی رشته‌های دانش و دستگاه‌ها، برنامه‌های جداگانه برای پرداختن به آن داشته باشیم. اردکانیان خاطرنشان کرد: مفهوم «همبسته» رویکرد نظری ما به مسائل مقاوم  را نشان می‌دهد. مفهوم «ائتلاف» نیز نشان‌دهنده رویکرد سیاسی و اجتماعی ما به مسائل مقاوم  است. بدون شکل دادن به ائتلافی فراگیر که سطوح عمودی و افقی گوناگونی را در بر بگیرد، این گونه مسائل قابل حل نیستند. وی به مبحث مدیریت یکپارچه حوضه آبریز اشاره کرد و افزود: هر حوضه آبریز ممکن است استان‌ها یا واحدهای تقسیمات کشوری متعددی را در بر بگیرد. هر حوضه آبریز همچنین نهادهای سیاسی گوناگون با اهداف متفاوت و گاه متعارض را نیز در خود جای داده است. نهادها و ذینفعان ورودی‌ها و خروجی‌های متفاوتی از نظر منابع محیط‌زیستی حیاتی دارند. مدیریت همبسته حوضه آبریز به نحوی که سبب پایداری منابع آب و محیط‌زیست شود، بدون در نظر گرفتن همبسته منابع حیاتی و همکاری در چارچوب ائتلاف‌های عمودی و افقی ناممکن است. وزیر نیرو در ادامه پانزدهمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت تاکید کرد: کسانی دائم می‌پرسند آیا مسئولان، سیاستمداران و سایر ذینفعان نمی‌بینند که چه بر سر منابع آب کشور می‌آید؟ اگر می‌بینند پس چرا کاری نمی‌کنند؟ مساله اما این نیست که کسی به خطیر شدن مساله آب و عاقبت ناخوشایند آن باور ندارد و برایش مهم نیست، بلکه این مشکل از گرایش اشخاص و نهادها خواه به عنوان شهروند، مصرف‌کننده، پیمانکار، سیاستمدار، بوروکرات یا مهندس به ترجیح دادن شناخت‌های خود و منافع فوری بر منافع بلندمدت ناشی می‌شود. اردکانیان تصریح کرد: منافع ما که البته شامل علاقه و سوگیری به سمت ترجیح دادن شناخت‌های خودمان بر شناخت‌های دیگران نیز می‌شود، طی مسیری چند دهه‌ای شکل گرفته‌اند و همین فشار مسیر طی‌شده است که ادامه وضع فعلی را دیکته می‌کند. وی وضعیت ما در قبال مساله آب را دارای سه ویژگی برشمرد و افزود: مسیری که در چند دهه گذشته طی کرده‌ایم چسبندگی دارد. ذهنیات و منافع هر یک از ذینفعان، آن‌ها را به ادامه وضعیت فعلی چسبانده است. ذینفعان حاضر نیستند هزینه‌های تغییر وضع موجود را بپذیرند. وزیر نیرو ادامه داد: دوم اینکه ذینفعان گاه به علل یا دلایلی حاضر می‌شوند برای بازه زمانی نسبتاً کوتاهی هزینه‌های تغییر وضع موجود را بپذیرند اما حمایت آن‌ها از گزینه‌های جایگزین کوتاه‌مدت است و به سرعت مایلند به مسیرهای قبلی بازگردند. اردکانیان تاکید کرد: در نهایت نیز حامیان تغییر وضع موجود که به روش‌های متفاوت از روش‌های مسبب وضع موجود اعتقاد دارند بسیار اندک هستند.  بنابراین تعریف سؤال ناظر بر مساله آب را می‌توان این گونه صورتبندی کرد: «چگونه باید به ابرچالشی پرداخت که مقاوم ، چندرشته‌ای و نیازمند ائتلاف‌های عمودی و افقی است، برخی از ذینفعان آن به منافع حاصل از مسیر طی‌شده چسبیده‌اند و رویکرد و راهکار جدید و هزینه‌های آن را تنها برای مدت کوتاهی تحمل می‌کنند و تعداد معتقدین به راهکارهای متفاوت در اقلیت هستند؟» وی در پاسخ به پرسش‌های عنوان شده، گفت: پاسخ به این سؤال برای پرداختن به بقیه ابرچالش‌های جامعه ایران نیز مهم است.، اما تأثیر پاسخ به این سؤال در مساله آب، به جهت دیگری نیز اهمیت دارد. آب نقشی شبیه به خون در بدن یا قیمت در نظام اقتصادی را ایفا می‌کند. هر بیش و کم شدنی، به علاوه هر تغییری در سازوکارهای عرضه و تقاضای آب به شدت بر بقیه عرصه‌ها نیز تأثیرگذار می‌شود. بنابراین پاسخ به سؤال طرح‌شده درخصوص آب، پاسخی تأثیرگذار بر بقیه مسائل ابرچالشی کشور نیز هست.

منابع حیاتی محیط‌زیستی را باید همبسته تلقی کرد

وزیر نیرو برای تکمیل این بخش از سخنانش به برنامه‌ تقدیمی خود به مجلس شورای اسلامی اشاره کرد و گفت: گزاره‌های اصلی گفتمانی که برنامه پیشنهادی به مجلس شورای اسلامی بر آن‌ها بنا شده در ابتدای برنامه آمده است. هفت گزاره ابتدایی برنامه نشان می‌دهند که منابع حیاتی محیط‌زیستی را باید همبسته تلقی کرد؛ مدیریت منابع حیاتی را امری توأمان فنی، بوروکراتیک، اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی دانست؛ باید به دنبال ایجاد اجماع سیاسی بود؛ امیدواری را باید حفظ کرد و با همین امید و عملکردهای درست، سرمایه اجتماعی را تقویت کرد و در ارزیابی عملکردهای گذشته منصف و منتقد بود. موفقیت یا ناکامی ما در مدیریت منابع آب بر اساس چنین رویکردی، شاخص کیفیت حکمرانی ماست.   اردکانیان خاطرنشان کرد: ما برای مدیریت ابرچالش‌ها از جمله مدیریت منابع آب به ابتکارهای مدیریتی، سرمایه‌گذاری، بازساختاردهی و تغییر جهت‌گیری نظام بودجه‌ریزی، تربیت و گزینش نیروی انسانی، تغییر نوع ارتباطات عمومی و سیاست‌گذاری سازگار با سه سازوکار برشمرده‌شده نیازمندیم. بدیهی است تولید دانش در امور فنی، فناوری و سخت‌افزاری باید ادامه یابد، اما اولویت دادن به سازوکارهای مذکور اهمیت دارد. وی خطاب به حاضران در این کنفرانس بین‌المللی گفت: علما و زعمای مدیریت، شرکت‌ها و کارآفرینان صنعت و متخصصان سایر رشته‌ها اگر می‌خواهند سهم مؤثری در پایدارسازی منابع آب و رفع یکی از مهم‌ترین ابرچالش‌ها داشته باشند، می‌توانند دانش لازم برای «ابتکارهای مدیریتی، سرمایه‌گذاری، بازساختاردهی و تغییر جهت‌گیری نظام بودجه‌ریزی، تربیت و گزینش نیروی انسانی، تغییر نوع ارتباطات عمومی و سیاست‌گذاری» برای تولید دانش داده، گفت‌وگ و شفافیت و مشارکت اجتماعی را در دستور کار قرار دهند.

استفاده از ظرفیت شورای عالی آب‌ برای رفع عدم هماهنگی میان ذینفعان

وزیر نیرو با تاکید بر اینکه برنامه پیشنهادیم به مجلس شورای اسلامی نیز شامل عناصری برای تحقق تمامی اهداف تشریح شده است، گفت: براساس این برنامه ظرفیت شورای عالی آب‌ را واقعاً در سطح نهاد عالی هماهنگ‌کننده برای شکل‌گیری ائتلاف‌های عمودی و افقی و فائق آمدن بر مساله عدم هماهنگی میان ذینفعان به‌کار خواهیم گرفت.

اولویت دادن مدیریت تقاضا بر مدیریت عرضه

اردکانیان خاطرنشان کرد: در وزارت نیروی دولت دوازدهم اولویت دادن به مدیریت تقاضا و مصرف بر مدیریت عرضه را به عنوان عرصه‌ای برای وارد ساختن دانش چندرشته‌ای در مدیریت منابع آب، دنبال خواهیم کرد. وی تصریح کرد: توسعه شبکه تولید، جمع‌آوری و پردازی آمار و اطلاعات پایه منابع آب؛ و به اشتراک گذاشتن داده‌ها برای همه ذینفعان را برای ارتقای شفافیت و زمینه‌سازی برای ایجاد ادراکات مشترک نیز جزو برنامه‌های است که در این دوره آن‌ها را اجرا خواهیم کرد.

عملیاتی شدن تدوین گزارش ملی آب

وزیر نیرو از عملیاتی شدن تدوین گزارش ملی آب برای اجماع‌سازی اجتماعی و سیاسی درباره مساله آب سخن به میان آورد و گفت: ما نگاه آب‌محور به آمایش سرزمین را عرصه‌ای برای گفت‌وگوی فراگیر میان ذینفعان می‌دانیم. تولید اسناد آمایش آب‌محور با مشارکت تمامی ذینفعان، راهکاری برای شکل دادن به ائتلاف فراگیر برای حل مساله آب نیز هست. اردکانیان اضافه کرد: در این دوره ما ایده «دهه همکاری ملی برای آب» را نیز به عنوان چارچوب انسجام‌بخش و مولد انرژی اجتماعی و سیاسی برای ارتقای هماهنگی در عرصه مدیریت منابع آب، بسط داده و به صورت منسجم ارائه خواهیم کرد. وی عنوان کرد: ما در همین چارچوب، گفت‌وگو و تعامل با جامعه را در ابعاد مختلف آغاز خواهیم کرد. ساختاردهی مجدد به ایده‌ها و سازمان‌هایی که چندین دهه با این راهبردها قرابت زیادی نداشته‌اند، زمان‌بر است اما هیچ گریزی از در پیش گرفتن چنین رویکردی نیست. پایبندی کامل به رویکردی میان‌رشته‌ای و چندرشته‌ای برای پایدارسازی منابع آب وزیر نیرو در پایان اظهار امیدواری کرد در تعامل با مجموعه متخصصان مدیریت کشور، در پایبندی کامل به رویکردی میان‌رشته‌ای و چندرشته‌ای بتوانیم گام‌های مؤثری برای پایدارسازی منابع آب برداریم. موفقیت همه در این عرصه، ثمرات بسیار برای بهبود حکمرانی در سایر عرصه‌های ابرچالشی کشور نیز خواهد داشت.