قلع و قمع منابع آبی با باغات دیم برنامه ششم توسعه
براساس برنامه ششم توسعه کشور، وزارت جهادکشاورزی قصد دارد ۵۰۰ هزار هکتار باغات دیم در اراضی شیب دار (سرشاخه رودخانه‌ها) احداث شود. برنامه ششم توسعه، شاید یکی از آخرین فرصت‌ها برای نجات منابع آب محدود ایران باشد در حالی که کارشناسان بر این باورند که احداث باغات دیم در سرشاخه‌های رودخانه‌ها باعث مصرف آب می‌شود.
به گزارش «انرژی امروز» عباس جنگی مرنی، کارشناس مدیریت منابع آب، در یاداشتی در روزنامه شرق نوشت:
به‌تازگی مرکز مطالعات استراتژیک ریاست‌جمهوری، نشست «امنیت آب و غذا در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه» را برگزار کرد. بحث اصلی این نشست، تأثیر سوء احداث باغات دیم بر منابع آب بود و شرکت‌کنندگان، دغدغه‌های خود را درباره اجرای یکی از بندهای قانون برنامه ششم توسعه بیان کردند.
این اولین‌بار نیست که در قوانین و مقررات کشور، تکالیف توسعه کشاورزی متضاد با مدیریت پایدار منابع آب و محیط زیست تصویب و عملیاتی می‌شود. پیشنهاد، تصویب و اجرای بند پ ماده ۳۱ قانون برنامه ششم توسعه برای احداث ۵۰۰ هزار هکتار باغات مثمر دیم در اراضی شیب‌دار، ابهامات و نقدهای جدی و متعددی را در میان جامعه و کارشناسان و البته فضای رسانه‌ای کشور به دنبال داشته است.
طبق اطلاعات ارائه‌شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی، به‌عنوان مجری و متولی اجرای این طرح، قرار است در سرشاخه رودخانه‌های با استعداد بارندگی بیش از ۴۰۰ میلی‌متر در سال، ۵۰۰ هزار هکتار از مراتع و اراضی به باغات دیم تبدیل شود. همچنین برای متقاضیان به ازای هر هکتار، حدود ٨٠ میلیون ریال وام اعطا گردد. برای اجرای این طرح، حدود ۶۵۰ هزار هکتار عرصه‌های مستعد در حوضه آبریز رودخانه‌های ایران شناسایی شده است.
با تحلیل رابطه آب، خاک و گیاه، پرواضح است این باغات، دارای تبخیر و تعرق و مصرف واقعی آب هستند. اکنون سرشاخه‌های رودخانه کر در استان فارس به‌عنوان یک نمونه و تجربه پیش‌رو، جلوی چشمان کارشناسان منابع آب و کشاورزی است.
از سال ۱۳۷۲ تاکنون احداث باغات در سرشاخه حوضه آبریز رودخانه کر سرعت گرفته و رواناب سطحی را در این حوضه به‌شدت کاهش داده است. به تبع آن، منابع آب زیرزمینی نیز دچار نقصان شده است؛ به‌طوری‌که درحالحاضر حقابه‌داران پایین‌دست، امکان کشاورزی را ندارند.
در این رابطه یک پرسش اساسی این است که آیا می‌توان حقوق قانونی مصرف‌کنندگان پایین‌دست رودخانه‌ها را که طبق مقررات جاری عموما حقابه‌دار هستند، با احداث این باغات و تصرف غیرمستقیم آب، از بین برد و طرح‌های قبلی کشاورزی، خدماتی، صنعتی و… در پایاب رودخانه‌ها را دچار کمبود آب کرد؟
درحالحاضر، آیا اساسا آب اضافه‌ای در حوضه‌های آبریز ایران وجود دارد که در سرشاخه‌های آنها باغ مثمر دیم احداث شود؟ تبدیل مراتع به باغات دیم، چه آثار و تبعات نامطلوبی بر توسعه پایدار، زیست‌بوم و طبیعت هر استان و منطقه ایران خواهد داشت؟
در حال حاضر در پایین‌دست اغلب حوضه‌های آبریز مانند بختگان، هلیل‌رود، زاینده‌رود و حبله‌رود، آب کافی برای کشت اراضی حقابه‌داران نیست و عمده اراضی پایین‌دست رودخانه‌های کشور یا زیر کشت نیستند یا با کم‌آبیاری، کشاورزی می‌شوند.
به نظر می‌رسد طراحان بدون پاسخ علمی و دقیق به سوال‌ها و ابهامات موجود و تبیین کامل تاثیر احداث باغات دیم بر منابع آب و محیط زیست حوضه‌های آبریز، با سرعت در حال اقدام برای توسعه باغات دیم در سرشاخه رودخانه‌های بحران‌زده ایران هستند.
آیا این ظلم به رودخانه‌های اغلب کم‌آب یا خشک کشورمان نیست؟ برای حفظ منافع ملی و جلوگیری از تخریب بیشتر منابع آب و محیط زیست حوضه‌های آبریز، باید پاسخ ابهامات زیر کاملا روشن و از سوی مراجع علمی و فنی مطالعه و شفاف شود:
۱- درباره نتایج تخریب مراتع مستعد بالادست رودخانه‌ها و دست‌کا‌ری خاک آنها در فرایند احداث و بهره‌برداری از این باغات، ارزیابی جامعی شده است؟
۲- آبی که باغات جدید استفاده خواهند کرد، درحالحاضر به چه مصرفی می‌رسد؟
۳- با احداث این باغات، چه تعداد کشاورز و چه میزان اراضی حقابه‌داران یا مشترکان قدیمی‌تر در پایین‌دست حوضه‌های آبریز با کمبود یا عدم امکان تامین آب مواجه می‌شوند؟
۴- چه میزان آب از تغذیه آبخوان‌های هر حوضه آبریز کاهش می‌یابد؟
۵- چه حجم آبی از ورودی آب به تالاب یا بازه انتهایی رودخانه یا سدهای حوضه آبریز و نیز از رواناب‌های رودخانه‌های آن حوضه کاسته می‌شود؟
۶- و به‌طور کلی، آبی که با احداث ۵۰۰ هزار هکتار باغات دیم، مصرف می‌شود در حال حاضر چه سرنوشتی دارد و اکنون در کجای بیلان منابع آب هریک از حوضه‌های آبریز ایران قرار دارد؟
