هرکجا هستم باشم، آسمان مال من است
29 دی ماه در ایران، روز هوای پاک نام‌گذاری شده است. هر چند این روز از سال 1374 تعیین شده است اما قانون هوای پاک در تیرماه امسال در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و به دنبال آن به شورای نگهبان فرستاده شد تا این قانون به تایید این شورا هم برسد. در حال حاضر تمامی دستگاه‌ها مکلف هستند تا پایان سال 96 آیین نامه‌های مربوط به قانون هوای پاک را تنظیم و به تصویب هیات وزیران برسانند.
به گزارش خبرنگار بین‌الملل «انرژی امروز» چندی پیش گزارشی در مجله Lancet چاپ شد که می‌گفت «مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا، 15 برابر تلفات ناشی از جنگ است».
در این گزارش آمده است که در طول سال 2015، حدود 9 میلیون نفر در نتیجه بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا جان خود را از دست دادند. و البته تاکید این گزارش بر آن است که تقریبا تمامی این موارد نیز در کشورهای با درآمد متوسط و کم رخ داده است.
مرگ ناشی از آلودگی هوا 15 برابر مرگ و میر جنگ‌ها
بر همین اساس، هزینه‌هایی که آلودگی هوا به طور کلی بر اقتصاد جهان وارد می‌سازد، یعنی هزینه‌هایی مثل مرگ، بیماری،کاهش سطح رفاه و …، 6.2 درصد اقتصاد جهانی است. و تاسف‌بارتر این‌که، این آمار مرگ و میر، 15 برابر آمار مرگ و میر ناشی از جنگ است.
در این گزارش بنگلادش، سومالی، چاد، نیجر، هندوستان، نپال، سودان جنوبی، اریتره، ماداگاسکار و پاکستان در صدر رتبه‌بندی مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا هستند.
اگر تاریخ 4.5 میلیارد ساله کره زمین در قالب یک روز عادی و به صورت فشرده درآورده شود، بر اساس آنچه که «بیل برایسن» در کتاب «تاریخچه تقریبا همه چیز» آورده است: حدود ساعت چهار بامداد اولین موجود تک سلولی در دنیا به وجود می‌آید و در طی 16 ساعت بعدی هیچ اتفاقی در این کره خاکی رخ نمی‌دهد. در ساعت هشت و سی دقیقه بعد از ظهر نخستین گیاهان دریایی، در ساعت 10 شب نخستین گیاهان خشکی و بعد از آن نخستین حیوانات خشکی‌زی به وجود آمده‌اند. چند لحظه قبل از ساعت یازده شب، دایناسورها به وجود آمدند و در بیست و یک دقیقه مانده به نیمه شب از بین رفتند و در نهایت انسان یک دقیقه و 17 ثانیه مانده به نیمه شب پا به عرصه وجود نهاد.
کل تاریخ مدون بشر در مقایسه با تاریخ به وجود آمدن کره زمین و حیات، چند ثانیه‌ای بیش طول نکشیده است اما تاثیری که بشر بر همین کره خاکی داشته بسیار بیشتر از کل تاریخ پیدایش آن است و شاید بتوان گفت که این موجود دو پا تاکنون چنین راه عجیبی برای از بین بردن خود اختراع نکرده بود. مرگ و میری خاموش که چندان در آمار بسیاری از کشورهای جهان گنجانده نمی‌شود. در سال 2016 آلودگی هوا باعث مرگ 33 هزار نفر شده است.
اگر به ایران بازگردیم، آمارها ضد و نقیض است اما پژوهشگران دانشگاه تهران پیش از این آمار داده بودند که 10 درصد مرگ‌ومیرهای ایران در اثر آلودگی هوا رخ می‌دهد.
و از طرفی براساس گفته همین محققان، حساس‌ترین سن برای خطرات ناشی از آلودگی هوا، افراد بالای 65 سال و زیر 5 سال و بیماران قلبی عروقی، مادران باردار و افراد چاق هستند. و باز هم جالب این‌که زنان بیشتر از مردان در مقابل آلودگی هوا حساس هستند.
حق هوای پاک بر حق هسته‌ای مقدم است
اگر تاکنون هوای پاک مختص تیزرهای تبلیغاتی تلویزیون و بیلبوردهای بزرگ‌راه‌ها بود و قرار بود شعر «سهراب سپهری» قبل از عمومی شدن تبلیغات شامپو و پفک در این سطح وسیع، بر تن اتوبوس‌ها نقش ببندد که «هرکجا هستم باشم، آسمان مال من است»؛ حالا دیگر وضع به قدری اسفناک شده است که فریاد عیسی کلانتری، معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست، درآمده است که «حق هوای پاک بر حق هسته‌ای مقدم است». و اعلام می‌کند برای رویایی بزرگ آماده می‌شویم.
این سخنان رییس سازمان حفاظت محیط زیست، خود گویای مشکلات بیشماری است که بر سر مقابله با آلودگی هوا در ایران قرار گرفته است.
حالا قرار است «قانون هوای پاک، قانون نفس» ابلاغ شود. اما در این قانون 18 دستگاه مسوولند و باید باهم همکاری کنند و بر سر میز مذاکره بنشینند.
ایران و ایرانی چندان خاطره خوشی از این همکاری‌های دستگاه‌های دولتی برای اجرای یک قانون یا یک پروژه ندارد، آن هم در مباحث محیط زیستی. نمونه این ادعا را خیلی راحت در بحث «احیای دریاچه ارومیه»، «احیای تالاب هورالعظیم»، «مقابله با گرد و غبار خوزستان»، «مقابله با دپوی پسماندها در جنگل‌های شمال»، «طرح‌های بحث برانگیز انتقال آب» و ده‌ها پروژه و طرح ملی دیگر می‌توان دید که مخصوصا در مباحث محیط زیستی راه به جایی نبرده است.
اگر این سخن تفسیر به بدبینی هم شود باز هم خوشبین‌ترین فرد ایرانی هم با شک و تردید نسبت به هم‌نوایی وزارتخانه‌هایی چون صنعت، نفت، کشور، نیرو، بهداشت، راه و شهرسازی، جهاد کشاورزی، اقتصاد و دارایی، پلیس و سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان استاندار و… می‌نگرند. چرا که پیش از این هم در این هم‌نوایی‌ها و همکاری‌ها را فقط بریدن روبان‌ها دیده‌اند و تشکیل ستاد‌ها و چاپ کلی کتاب و جزو صحافی شده که در نهایت زینت‌بخش قفسه‌های خاک گرفته وزارتخانه‌ها شده است.
نگاهی مختصر به قانون هوای پاک
رانت خودروسازی
یکی از مهمترین مواد قانون هوای پاک، بازنگری «دستورالعمل شرایط اضطرای آلودگی هوا» است که بایستی سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت کشور ممنوعیت‌ها یا محدودیت‌های موقت زمانی و مکانی برای پیشگیری از اثرات زیان‌بار آلودگی هوا تصویب کنند. محدودیت‌هایی که تاکنون به صورت جلسات مدیریت بحران و در قالب تعطیلی مدارس و صدور چند اخطاریه در کشور و در مواقع بحران آلودگی هوا نمود یافته است.
عیس کلانتری می‌گوید: «حمایت‌های بی‌حد و حصر از تولید داخلی به هر قیمتی حتی به قیمت جان مردم انجام می‌شود. وقتی که یک گروه اندک برای جامعه تصمیم می‌گیرند و پیامد آن به هم ریختن وضع زندگی مردم است. در عمل مردم، مردم زیاد می‌گوییم و حرف‌هایی از این دست که حق با مردم است و مردم باید بدانند و خواسته‌های مردم عملی بشود ولی وقتی پای رانت‌های اقتصادی پیش می‌آید مردم فراموش می‌شوند و مردم را با هزاران مشکل گرفتار می‌کنیم».
شاید به جرات بتوان مخاطب این سخنان عیسی کلانتری را صنعت خودروسازی دانست. بر اساس اعلام کارشناس 70 تا 80 درصد آلودگی هوای کلانشهرهای ایران مربوط به صنایع خودروسازی و تولید خودروهای بی‌کیفیت، چه خودروهای سواری و چه اتوبوس است.
بر اساس قانون هوای پاک، شماره‌گذاری انواع وسایل نقلیه موتوری اعم از داخلی و وارداتی مستلزم رعایت حدود مجاز انتشار آلاینده‌های موضوع این قانون و اخذ تاییدیه سازمان حفاظت محیط زیست است. این سازمان با همکاری سازمان ملی استاندارد موظف است از ادامه تولید و ورود وسایل نقلیه‌ای که حدود مجاز انتشار آلاینده‌ها را رعایت نمی‌کنند جلوگیری کند.
همچنین بر اساس این ماده استاندارد واردات قطعات مرتبط با احتراق و یا موثر بر آلایندگی وسایل نقلیه از قبیل اگزوز، فیلتر و کاتالیست توسط سازمان ملی استاندارد ایران تعیین، کنترل و نظارت می‌شود و با متخلفان برخورد قانونی صورت می‌گیرد.
نمی‌توانیم گازوییل استاندارد فراهم کنیم
کلانتری می‌گوید: «هوای پاک جلوتر از حق هسته‌ای، حق مردم است. آب پاک هم همین‌طور است. می‌گویند نمی‌توانیم گازوییل استاندارد فراهم کنیم و بروید گازوییل پاک وارد کنید. در حالی که مردم برای حمایت از تولید داخلی باید همین گازوییل آلوده را استفاده کنند و برایش فیلتر چند میلیونی بخرند که ۲۴ ساعت بعد از کار می‌افتد».
او تاکید می‌کند « استاندارد می‌گویید گازوییل بیش از ۵۰ واحد گوگرد نباید داشته باشد اما در مشهد گازوییل ۸ هزار واحدی و در اصفهان گازوییل ۶ هزار واحدی تولید می‌شود. امروز حدود دو سوم آلودگی شهرهای بزرگ و تهران مربوط به خودروهای گازوییل‌سوز و فرسوده است. در تهران کامیون ۴۵ ساله تردد می‌کند و گازوییلی که چندین برابر استاندارد گوگرد دارد می‌سوزاند».
بر اساس قانون هوای پاک، وزارت نفت مکلف است حداکثر تا سه سال پس از لازم الاجرا شدن این قانون، سوخت تولیدی کشور از جمله بنزین، نفت گاز، نفت کوره و نفت سفید را مطابق با استاندارد ملی مصوب عرضه کند. سازمان حفاظت محیط زیست نیز مکلف است از تولید سوخت غیراستاندارد جلوگیری کند. وزارت نفت، سازمان ملی استاندارد ایران و سازمان حفاظت محیط زیست موظف هستند گزارش عملکردشان را در این خصوص هر شش ماه یکبار منتشر کنند.
برای رویارویی بزرگ برای اجرای قانون آماده شوید
رییس سازمان حفاظت محیط زیست تاکید دارد: «قانون داشتن خیلی مهم است اما اجرای قانون به مراتب مهم‌تر از اصل قانون است. قطعا اگر آیین نامه‌های اجرایی قانون هوای پاک تا پایان سال به تصویب برسد یقین بدانید ما قانون را اجرا خواهیم کرد و فریاد هر خودروسازی که می‌خواهد بلند شود. همکاران من باید خودشان را برای رویارویی بزرگ برای اجرای قانون آماده کنند. جمهوری اسلامی این قانون را از نظر اجرایی و شرعی تایید کرده و به دولت و سازمان‌های ذیربط ابلاغ شده است و ما باید از این قانون پاسداری کنیم».
قانون هوای پاک ضمانت اجرایی دارد؟
بر اساس قانون هوای پاک، کلیه درآمدهای حاصل از اجرای این قانون به حساب خزانه‌داری کل کشور واریز خواهد شد تا صرفا در قالب بودجه سنواتی جهت تکالیف مربوط به این قانون و مقابله با منابع آلوده کننده هوا هزینه شود. ۲۰ درصد از این مقدار از طریق صندوق ملی محیط زیست به ارائه تسهیلات به منابع آلاینده جهت رفع و کاهش آلودگی هوا اختصاص می‌یابد.
به اعتقاد کلانتری «کشوری که با قوانین رانتی بخواهد زندگی مردم را تنظیم کند نمی‌تواند عملکرد مناسبی داشته باشد. حمایت‌های بی‌حد و حصر رانت‌گونه از تولید داخلی به هر قیمتی حتی به قیمت جان مردم مشکلات بسیاری برای ما ایجاد کرده است».
بهترین تفسیری که برای این سخنان کلانتری می‌توان نوشت نگرانی رییس این سازمان ناظر بر اجرای قانون هوای پاک در خصوص نداشتن ضمانت اجرایی این قانون است.
معاون رییس جمهور تصریح کرد: «وقتی که یک گروه اندک برای جامعه تصمیم می‌گیرند پیامد آن به هم ریختن وضع زندگی مردم است. ممکن است زیاد از مردم حرف بزنیم و ادعا کنیم دنبال عملی کردن خواسته‌های مردم هستیم ولی وقتی رانت‌های اقتصادی پیش می‌آید مردم فراموش می‌شوند».
کلانتری تاکید کرد: «آلوده‌کننده‌ها از نظر اقتصادی و سیاسی بسیار قوی هستند. از سوی دیگر همه چیز را نمی‌شود با هم درخواست کرد. گازوئیل خارج از استاندارد، تولید خودروهای آلاینده، ساختمان سازی‌های خارج از ظرفیت، همه این موارد باید متوقف شود. در شرایط کنونی شهرداری‌ها به دلیل کمبود سیستم حمل و نقل عمومی وسایل آلاینده را وارد شهرها می‌کنند».
رییس سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه اظهار کرد: «واقعیت این است که یک خلا قانونی و اجرایی در کشور وجود دارد. وقتی مسوولان و مدیران سازمان حفاظت محیط زیست اعلام می‌کنند که فلان کارخانه آلوده کننده است اما جواب می‌آید که شما می‌خواهید ۱۰ هزار کارگر را بیکار کنید یا می‌خواهید واحد تولیدی را متوقف کنید؟»
کلانتری معتقد است «متاسفانه پس از گذشت ۴۰ سال از انقلاب هنوز حرکت‌های پوپولیستی و عوام فریبانه در کشور ما غالب هستند».
حال امید تمام کارشناسان به این است که شاید این بار و در پرتو یک قانون، به نام «قانون هوای پاک»، 18 دستگاه دولتی زیر یک سقف بنشینند و صدایشان یکی شود بلکه تنگی تنفس 80 میلیون ایرانی را درمان کنند.
