روز جهانی آب؛ روز بازگشت به آغوش طبیعت

سازمان ملل متحد می‌گوید «2.1 میلیارد نفر در سراسر جهان به آب سالم و بهداشتی دسترسی ندارند». این رقم «2.1 میلیارد نفر» آنقدر بزرگ هست که به خودی خود بتواند ابعاد فاجعه‌ای را که بشر امروزه با آن دست به گریبان است نشان دهد.

به گزارش خبرنگار توسعه پایدار «انرژی امروز» از این دست آمار و ارقام در حوزه آب فراوان است. ارقام به قدری بزرگ و به قدری حیرت‌آور که به نوعی مرزهای واقعیت را شکسته و به دنیای مجاز پا نهاده است. گویی بزرگی این ارقام در دنیای تکرار مکرراتش، حالا کوچک و بی‌اهمیت گشته است. چرا که اگر بزرگی این ارقام و هیبت آنها برای بشر حفظ شده بود‌، حتما بشر قرن بیست‌ویکم در توسعه سریع خود برای ایجاد رفاه و امنیت کذایی برای بخش کوچکی از جامعه خود؛ بخش بزرگ همین جامعه را به همراه «طبیعت» اطرافش قربانی «نسیان خود خواسته» خود در روند «توسعه ناپایدار» نمی‌کرد.

و جالب‌تر این‌که این ارقام بیشتر مربوط به ساکنان همان کشورهایی است که توسعه ناپایدارشان تشدید کننده روند کنونی چالش‌ها و مشکلات آبی‌شان است اما بی‌توجه‌ترین جوامع به این ارقام نیز همین کشورها هستند.

سازمان ملل در تقویم کاری خود روزی دارد به نام «روز جهانی آب» که هر ساله در 22 مارس برگزار می‌شود و شعار هر سال آن بر اساس یک موضوع پراهمیت در حوزه آب انتخاب می‌شود. شعار امسال هم «طبیعت برای آب» است. این شعار قرار است بر «راه‌حل‌های بر پایه طبیعت» NBS برای مشکلات آبی متمرکز باشد.

تاکنون بیشتر مباحثی که در خصوص آب مطرح می‌شد بر پایه مشکلات و چالش‌هایی بود که بشر با کمبود آب به آن‌ها دچار شده است اما حالا توجه‌ها به سوی طبیعت و حیات‌وحش هم کشانده شده است.

امسال سازمان ملل کمپینی راه انداخته با نام «جواب را از طبیعت بخواهید» که اشاره‌ای است به شعار امسالش «طبیعت برای آب» و تاکید مجددی است بر NBS.

برنامه اصلی NBS، درختکاری برای احیاء جنگل‌ها، جاری‌کردن دوباره رودخانه‌ها در دشت‌های سیلابی و احیاء تالاب‌هاست که به تمامی، روش‌هایی پایدار و مقرون‌به صرفه هستند برای کمک به تعادل مجدد چرخش آب در طبیعت، کاهش اثرات تغییرات اقلیم و بهبود بهداشت و معیشت بشر.

NBS کمک می‌کند تا آب مورد نیاز جمعیت در حال رشد تامین شود در عین حال «اقتصاد چرخشی» در جامعه ایجاد خواهد شد و همزمان به حفاظت از طبیعت و کاهش آلودگی کمک خواهد کرد، این هر دو، اهداف کلیدی بند ششم توسعه پایدار است،‌ بند ششمی که تامین آب مدیریت شده و پایدار را تا سال 2030 برای تمام ساکنان کره زمین تضمین می‌کند.

آمار و ارقام آبی

* در دنیا 2.1 میلیارد نفر به آب آشامیدنی مدیریت شده سالم دسترسی ندارند.

* تا سال 2050، حدود 2 میلیارد نفر به جمعیت جهان اضافه خواهد شد و تقاضای آب شاهد رشدی 30 درصدی نسبت به امروز خواهد بود.

* در حال حاضر آبیاری کشاورزی 70 درصد از منابع آبی را مصرف می‌کند، به ویژه که این رقم در مناطق با تنش آبی بیشتر و جمعیت بالاتر افزایش هم می‌یابد. صنایع با مصرف 20 درصدی آب در رده بعدی قرار دارند و در این میان تولید انرژی و صنایع تولیدی دیگر بیشترین مصرف انرژی را از آن خود کرده‌اند. بقیه 10 درصد باقی مانده هم صرف مصارف شهری می‌شود که از این میزان کمتر از یک درصد مربوط به آب آشامیدنی است.

* امروزه حدود 1.9 میلیارد نفر در مناطقی از دنیا زندگی می‌کنند که با کمبود شدید آب مواجه است. تا سال 2050 این تعداد جمعیت به 3 میلیارد نفر خواهد رسید.

* تخمین زده می‌شود منابع آبی 1.8 میلیارد نفر از جمعیت جهان هیچ اقدامات محافظتی در برابر آلاینده‌ها ندارد.

* در دنیا 80 درصد از فاضلاب تولیدی جوامع انسانی بدون انجام هیچ گونه تصفیه‌ای وارد محیط زیست می‌شود.

* تعداد افرادی که در جوامع مختلف با خطر سیلاب دست و پنجه نرم می‌کنند از 1.2 میلیارد نفر امروز به حدود 1.6 میلیارد نفر در سال 2050 می‌رسد یعنی تقریبا برابر با 20 درصد جمعیت جهان در آن زمان.

* امروزه حدود 1.8 میلیارد نفر از جمعیت جهان در معرض خطر فرسایش خاک و جنگل‌زدایی هستند. دست کم 65 درصد از زمین‌های جنگلی دنیا در حال از بین رفتن هستند.

* تخمین زده می‌شود از سال 1900 تا کنون، یعنی آغاز قرن بیست‌ویکم، 64 تا 71 درصد تالاب‌های طبیعی دنیا به دلیل فعالیت‌های بشری از بین رفته‌اند. (چقدر این آمار در ایران ملموس‌تر است!)

* فرسایش خاک حاصل از زمین‌های کشاورزی، سالانه 25 تا 40 میلیارد تن خاک سطحی را از بین برده و در نتیجه باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی و ناتوانی خاک در برقراری تعادل بین آب، کربن و مواد مغذی می‌شود. روان‌آب‌های حاوی مقادیر زیادی نیتروژن و فسفر نیز در آلودگی آب‌ها سهم بسزایی دارند.

در این آمار آنچه که بیش از همه به چشم می‌آید این است که متوسط جمعیت‌هایی که با هر کدام از این خطرات مواجه هستند کمتر از یک میلیارد نفر نیست. یک میلیارد نفر یعنی جمعیتی برابر با مجموع جمعیت ایالات متحده، اندونزی، برزیل، پاکستان و ویتنام!

بنابراین سازمان ملل هر کدام از این آمار را به صورت یک پوستر نشان داده است تا اهمیت ارقام بیشتر خود را نشان دهند.

راه‌حل‌های برپایه طبیعت NBS چیست؟

احیای جنگل‌ها، علفزارها و تالاب‌های طبیعی، جاری سازی مجدد رودخانه‌ها در دشت‌های سیلابی، ایجاد موانع گیاهی در مسیر جریان آب‌ها و… همگی مثال‌هایی از NBS هستند که به مدیریت آب دردسترس کمک می‌کند.

NBS در چشم‌اندازهای شهری هم شامل مدیریت کاشت، خاک یا تالاب‌ها و رودها و دریاچه‌هاست.

NBS نوشداری چالش‌های آبی نیست که بشر با آن‌ها مواجه است بلکه گزینه‌هایی ابتکاری و مقرون به‌صرفه است برای تکمیل زیرساخت‌های آبی قدیمی یا ناکافی.

به عنوان مثال سازمان ملل می‌گوید:

*ذخیره‌سازی آب از طریق تالاب‌ها، یا رطوبت خاک یا تغذیه آب‌های زیرزمینی روش‌هایی پایدار و تاب‌آور و البته مقرون‌به‌صرفه‌تر از ساخت زیرساخت‌های عظیمی چون سدها هستند.

* NBS قادر است آلودگی آب حاصل از کشاورزی را با کشاورزی مبتنی بر حفاظت منابع کاهش دهد. کشاورزی مبتنی بر حفاظت منابع، از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند.

* اثرات تغییرات اقلیم چون سیلاب‌ها را می‌توان با یک سری از NBSها چون ایجاد موانع طبیعی در نوار مرزی رودخانه‌ها با برقراری مجدد ارتباط رودخانه‌ها با دشت‌های سیلابی به حداقل رساند.

استفاده از NBS به معنی به کارگیری «زیرساخت‌های سبز» است: زیرساخت‌های طبیعی یا شبه‌طبیعی که برایمان منافعی مشابه با همان‌هایی را تامین خواهد کرد که زیرساخت‌های ساخت دست بشر و به عبارتی «زیرساخت‌های خاکستری» به ارمغان آورده‌اند.

NBS مزایایی فراتر از خدمات مرتبط با آب به همراه دارد. به عنوان مثال، تالاب‌هایی که برای تصفیه فاضلاب ایجاد شده‌اند قابلیت استفاده به عنوان بیومس برای تولید انرژی، بهبود تنوع زیستی و تولید فضاهای تفریحی و از سویی ایجاد شغل دارند.

NBS و توسعه پایدار

NBS قادر است هدف ششم از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل، یعنی «اطمینان از دسترسی به مدیریت آب و بهداشت پایدار برای همه» را محقق کند.

از سویی NBS می‌تواند باعث دستیابی به هدف اول، یعنی ریشه‌کنی فقر، هدف دوم، ‌یعنی ریشه‌کنی گرسنگی، هدف سوم یعنی بهداشت عالی را به همراه آورد. مشاغل جدید از طریق NBS تولید می‌شود و کیفیت آب بالا می‌رود که خود به معنی افزایش بهره‌وری است.

در مورد دیگر اهداف توسعه پایدار، یعنی هدف 7، تامین انرژی پاک و قابل دستیابی؛ هدف 9، زیرساخت‌ها و ابتکارات صنعتی؛ هدف 11، اجتماعات و شهرهای تاب‌آور و هدف 12، تولید و مصرف مسوولیت‌پذیر، باز هم NBS دخیل است. چون این روش نیاز بسیار کمی به انرژی دارد و حتی قادر است نیاز به وجود سیستم‌های «خاکستری» انرژی‌بر را کاهش دهد.

در مورد هدف 14، حیات آبی و هدف 15، حیات در خشکی؛ NBS با کاهش آلودگی تالاب‌ها و مناطق آبی، به افزایش تنوع زیستی و گسترش حیات طبیعی کمک می‌کند.

روز جهانی آب در ایران

ایران نیز هم‌پای دیگر کشورهای دنیا برنامه‌هایی برای روز جهانی آب دارد. از جمله این برنامه‌ها «طراحی پوستر روز جهانی آب» است.

پوستر این روز با همکاری مشترک شرکت مدیریت منابع آب ایران و شرکت مهندسی آبفای کشور منتشر شده است.

این پوستر برای گرامی‌داشت روز جهانی آب در روز دوم فروردین ماه سال 1397 طراحی و منتشر شده است.

اخیرا بر اساس آماری که شرکت مدیریت منابع آب ایران منتشر کرده است، میزان بارش سال آبی جاری یعنی 96-97، تاکنون از مدت مشابه آن در کم‌بارش‌ترین سال آبی یعنی 86-87 هم کمتر بوده است.

از سویی بر اساس اعلام رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور، 99 درصد کشور با خشکسالی مواجه است و از این مساحت مواجه با خشکسالی، 7 درصد خشکسالی خفیف، 31 درصد خشکسالی متوسط، 42 درصد خشکسالی شدید و 19 درصد خشکسالی بسیار شدید دارند.

خشکسالی در استان‌های خوزستان، مرکزی، قم، اصفهان، فارس، یزد، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، کرمان و سیستان و بلوچستان شدت بیشتری دارد.

معنی و مفهوم این جمله آن است که ایران باید از سال‌های گذشته به فکر استفاده از روش‌هایی چون NBS برای مقابله با اثرات این خشکسالی‌ها می‌بود.

هر چند تاکنون در ایران شاهد اقدام قابل توجه و نتیجه‌بخشی که بتوان از آن به عنوان یک شاخص برای ارزیابی اقدامات دولت‌های مختلف در طی سال‌های گذشته در مقابل خشکسالی نام برد،‌ نبوده‌ایم، ‌اما امیدواریم مسوولین امر با استفاده از روش‌های نوینی که کارشناسان بین‌المللی برای کاهش اثرات خشکسالی‌ها ارائه می‌کنند بتوانند تا حد ممکن از آینده تیره و تاری که در انتظار ایران است جلوگیری کنند.

اخیرا سازمان حفاظت محیط زیست ایران اعلام کرده است خشکسالی حیات یوزپلنگ آسیایی را تهدید می‌کند.

یوزپلنگ آسیایی تنها گونه جانوری نیست که قربانی خشکسالی شده است. ایران با تهدیدات بزرگتر از انقراض یوزآسیایی مواجه است. از دست رفتن محل گذران زندگی و معیشت روستاییان، از دست دادن شغل، ‌اجبار به مهاجرت‌ از روستاها به شهرها، حاشیه نشینی در شهر، افزایش جرم و جنایت و اعتیاد، کاهش بهره‌وری کشاورزی و صنعتی، کاهش شاخص امید به زندگی، تهدید امنیت ملی، وابستگی بیشتر به خارج از کشور، از دست دادن منابع داخلی و حیاتی کشور، افزایش اعتراضات مدنی و… نمونه‌هایی از عواقبی است که ایران از چند سال پیش با آن دست به گریبان است.

آیا هر چه ارقام و آمار در ایران بزرگ‌تر می‌شود و پرتکرارتر‌، اهمیت آن‌ها در نگاه مسوولین کوچکتر می‌شود؟ آیا ما هم مرزهای واقعیت را شکسته و به دنیای مجاز پا نهاده‌ایم؟