سناریوهای جاز و سمفونی درباره آینده انرژی جهان

نسیم خانه زرین، خبرنگار نفت و گاز «انرژی امروز»دبیر کمیسیون تدوین و هماهنگی شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری در نخستین نشست هم اندیشی آینده پژوهی درباره دو سناریوی مطرح شده در شورای جهانی انرژی در افق 2050 صحبت کرد و نکات مهم و دستاوردهای کلیدی هر یک از این دو سناریو را به تفکیک ارزیابی کرد.

به گزارش خبرنگار نفت و گاز «انرژی امروز»، دکتر سیدفرهنگ فصیحی با تاکید بر اینکه «آینده پژوهی جز لاینفک برنامه استراتژی کشور است»، گفت: یکی از ضعف های ما در برنامه ریزی، بی توجهی یا ناآگاهی نسبت به این موضوع است؛ هم در سطوح بنگاهی و هم در سطوح ملی.

او در ادامه افزود: در برنامه ریزی اصولا فرض محور است و ما ممکن است مفروضاتی را برای آن بازه زمانی شناسایی کنیم و بر اساس آن برنامه بچینیم، اما این مفروضات ممکن است تغییر کنند و برنامه مورد نظر نیز تغییرکند.

فصیحی با اشاره به اینکه «هرچه سطح برنامه ریزی بالاتر می رود ضعف ما نیز بیشتر می شود»، اظهار کرد: در مرحله اجرا نیز مفروضات تغییر می کند، به همین خاطر هنگامی که افراد و شرایط تغییر می کند می بینیم که آن برنامه کارآمدی لازم را ندارد و قادرنیستیم برنامه را متناسب با آن تغییرات اصلاح کنیم.

او با تاکید بر اینکه «یکی از روش های مواجه با این پدیده توجه به ابزارهای آینده پژوهی از جمله سناریوهاست»، تصریح کرد: کارکرد سناریو ریشه اش در همین عدم قطعیت هاست، یعنی اگر نتوانیم در مورد آینده تصمیم جدید بگیریم، احتمال یک پدیده بیشتر و کمتر را به عنوان عدم قطعیت در نظر می گیریم. لزوما همه عناصر کنترل کننده عامل دست ما نیست، مثلا در حوزه اقتصاد نمیدانیم در 20 سال آینده رونق اقتصادی حاکم می شود یا رکود اقتصادی؛ بنابراین عامل عدم قطعیت است، هنگامی که عامل عدم قطعیت شناسایی شد، سناریوها شکل می گیرد.

دبیر کمیسیون تدوین و هماهنگی شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری ادامه داد: در برنامه ریزی بعضا یک سناریو را مطلوب در نظر می گیرند و به جلو پیش می برند، اما کارکرد واقعی آن این نیست بلکه کارکرد واقعی این است که سناریوها را شناسایی کنیم، عوامل عدم قطعیت ها را بشناسیم و راهبردهایی اتخاذ کنیم که تحت هر شرایطی سر سالم از آن سناریوها بیرون ببریم چون نمیدانیم کدام یک قرار است اتفاق بیفتد.

فصیحی افزود: در سناریوی ما در حوزه انرژی به طور مثال برای شرکت ملی نفت، ممکن است عوامل عدم قطعیت ما متفاوت باشد با عوامل عدم قطعیتی که برای شرکت شل و یا بی پی می چیند و برای آن سناریو تعریف می کند و بر اساس آن برنامه ریزی می کند. ممکن است با تبعیت از یک سناریو به عنوان یک مطالعه خاص، عملا به شکل گیری آن سناریو کمک کنیم، مخصوصا اگر سناریو از نوع روندی نباشد، مانند آنچه که شل و برخی شرکت های دیگر تدارک می بینند باشد.

فصیحی در ادامه از شورای جهانی انرژی صحبت کرد و دو سناریوی جهانی انرژی در افق 2050 مطرح شده از سوی این شورای جهانی را به تفکیک تحلیل و ارزیابی کرد.

وی توضیح داد: نظریه پردازی های متفاوتی در حوزه انرژی شده است که یک از آنها سناریوی شورای جهانی انرژی است که سناریوی جهانی انرژی را در افق 2050 ارائه کرده است. شورای جهانی در سال 1923 تشکیل شده است و از نمایندگان کشورها و حوزه هایی که فعال هستند و 3000 عضواز 90 کشور دنیا دارد و در لندن مستقر است و بخشی را ویژه تدارک سناریوها دارد که چون هم سطح مطالعه در سطحی جهانی است و کارشناسانی از 28 کشور جهان در بازه سه ساله فعالیت دارند و همچنان ادامه دارد، در واقع سناریو را به تدریج کامل می کنند اما نسخه ها را در مقاطع مختلف عرضه می کند.

وی افزود: در موسسه مطالعات پلن انرژی در وزارت نفت ارتباطی با دست اندرکاران طراحی و مدیریت کنندگان تیم سناریو ها وجود داشت، سال گذشته مدیر دپارتمان استراتژیک پلنینگ آقای کارل بروزه به ایران آمد و روند تدارک کار و دریافت های کار را ارائه کرد. در تدوین سناریوها عواملی که نقش دارد شناسایی و دسته بندی می شود، ممکن است از المان های روز بیاید، حتی از المان های سیاسی و اقتصادی گرداوری و خوشه بندی شود.

افق انرژی در 2050

فصیحی در ادامه از 15 خوشه کلیدی که تعیین کننده افق آینده انرژی در 2050 است نام برد و افزود: از دید شورای انرژی هیچ کدام از این 15 خوشه برتری خاصی بر بقیه ندارد و باید به همه آنها پرداخت و سیگنال هایی که از هر کدام از اینها دریافت می شود را در تدوین سناریوها به کار گرفت.

15 خوشه کلیدی عبارتند از: حکومت ها و نقش دولت، در دسترس بودن اعتبارت خوشه برای سرمایه گذاری، کاهش گاز کربنیک(co2) ،عدالت در دسترسی به انرژی، اقتصاد جهانی، قیمت های انرژی، پذیرش مصرف کنندگان یا شهروندان، بهره وری انرژی، توسعه فناوری، امنیت عرضه، فقر انرژی، منابع انرژی، رقابت برای منابع انرژی و کمبود مهارت ها.

فصیحی ادامه داد: شورای جهانی انرژی نقش چین و هند در دنیا را جزء عناصر مهم می بیند به این معنا که اگر رویکرد چین در حوزه انرژی تغییر کند، می تواند اوضاع را در دنیا متفاوت کند.

شورای جهانی انرژی سه وجه مهم برای انرژی را در  تلاش برای تدوین سناریو دیده اند؛ نخست بحث امنیت انرژی که تعیین کننده است، دوم عدالت در دسترسی به انرژی و سوم پایداری محیط زیست.

 از آنجایی که سناریوها دورنما یا دیدگاه های جایگزین در آینده هستند که با استفاده از آنها می توان پیامدهای مختلف مجموعه را شناسایی کرد، سناریوها برای هدایت جهان به سوی اهداف خاص هستند مثلا رسیدن به سطح خاصی از co2 بنابراین در دل این دو سناریو رهیافت هایی می بینند که کمک می کند چگونه می توان به اهداف دست یافت.

دستاوردهای کلیدی دو سناریو که المان های مشترک دو سناریوست و برای سیاست گذاران می تواند حائز اهمیت باشد، شامل موارد زیر است:

سیستم انرژ ی تا 2050 پیچیده تر می شود، بهره وری انرژی در تامین تقاضای فراتر از عرضه آن مهم تر است، چون پیش بینی می کنند با توجه به رشد جعیت تقاضا از عرضه پیشی می گیرد؛ همچنین سبد تامین انرژی تا 2050 مبتنی بر انرژی های فسیلی خواهد بود. هر منطقه دارای اولویت خاص خود خواهد بود و راه حل واحدی در مواجه با ابعاد سه گانه انرژی وجود نخواهد داشت. اقتصاد جهانی بدون در نظر گرفتن یک قیمت قابل قبول برای کربن در رفع نیاز انرژی  با چالش روبرو خواهد بود.

برخورداری از جهان با درصد کربن پایین در آینده منوط به انرژی های تجدید پذیر نیست بلکه جذب و بهره برداری و ذخیره سازی کربن نیز حائز اهمیت بوده و لازم است مصرف کننده نیز در رفتارهای خود در این خصوص تجدیدنظر کند. فناوی های جذب، بهره برداری و ذخیره سازی کربن انرژی های تجدید پذیر و ذخیره سازی آن از موارد ایجاد بی ثباتی در حوزه انرژی جهان تا سال 2050 خواهد بود.

مجموعه این موارد بی ثباتی و اختلافات در برنامه ریزی را موجب می شود. ایجاد توازن در ابعاد سه گانه انرژی؛ یعنی اتخاذ تصمیم و انتخابی در این زمینه. از سوی دیگر فعالسازی بازار انرژی مستلزم سرمایه گذاری و ایجاد ائتلاف های منطقه ای است تا نفع همه مصرف کنندگان انرژی در نظر گرفته شود. سیاست های انرژی باید تضمین کننده گشایش در بازارهای انرژی و دی اکسید کربن باشد.

سناریوی سمفونی، سناریوی جاز

فصیحی در ادامه از دلایل نامگذاری دو سناریو که از سوی شورای جهانی انرژی مطرح شده می گوید و ویژگی های هر یک را شرح می دهد.

سمفونی قطعه ای پیچیده از موسیقی با ساختار ثابت است که توسط یک ارکستر سمفونیک نواخته و ساخته می شود، این ارکستر خود یک رهبر و حدود 80 عضو دارد که هر کدام نقش خاصی در تولید قطعه و به تبعیت از رهبر گروه بازی می کنند. این سناریو معرف ادامه حالتیست که نقش دولت ها را به عنوان نماینده خرد جمعی در طراحی و تدارک سناریوی انرژی آینده دنیا پررنگ می بیند.

جاز نیز سبکی از موسیقی است که در یک ساختار ریتمیک قوی اما انعطاف پذیر متکی بر تک نوازی و بداهه نوازی آهنگ های اساسی و الگوهای آکورد استوار است. در این سبک موسیقی، موسیقی دانان بر انتخاب آهنگ و بدهه نوازی خود آزادند و اغلب دیگر اعضا نیز از آنها تبعیت می کنند. اینجا در ادامه توضیح سناریوها نماد سناریویی می داند که مقداری تابع بازار و رفتارهای بخش خصوصی است و به هرحال ممکن است بتواند از خلاقیت و نوآوری اینها بهره ببرد.

بنابراین دو سناریوی پیشنهادی پیش بینی شده توسط شورای جهانی انرژی اینها است، سناریوی جاز بیشتر بر عدالت انرژی و اولویت دهی به امکان دسترسی همه افراد به آن و نیز استطاعت مالی برای پرداخت آن از راه توسعه اقتصادی تاکید دارد.

فصیحی تاکید کرد: دو سناریو لزوما در تعارض با هم نیستند و ممکن است ابعادی داشته باشند، ممکن است المان های مشترکی باهم داشته باشتند اما قطعا در جاهایی با هم متفاوتند.

سناریوی سمفونی به عنوان یک سناریوی انرژی محور بیشتر بر دستیابی به پایداری محیط زیست از طریق اعمال سیاست ها و شیوه های هماهنگ بین المللی تمرکز دارد، داستان های پشت پرده دو سناریو اینها هستند یعنی عامل اختلاف دو سناریو، در پیش بینی های انجام شده است.

در سناریوی جاز پشت پرده این است که جمعیت جهان در سال 2050 به 8.7 دهم میلیارد نفر برسد، 26 درصد رشد جمعیت جهان نسبت به سال پایه ای که در واقع از 2010 گرفته شده بوده، سرانه تولید ناخالص داخلی 23 هزار دلار افزایش، 98 درصد افزایش در برخورداری از خودروی شخصی و افزایش 61 درصد عرضه انرژی.

اگر به طور مجزا بنگریم با همان ترکیبی که گرفته همخوانی دارد چراکه در سناریوی سمفونی جمعیت را 9.4 دهم میلیارد نفر پیش بینی می کند یعنی 36 درصد رشد جمعیت و سرانه تولید ناخالص داخلی 18 هزار دلار و 57 درصد افزایش در برخورداری از خودروی شخصی و افزایش 27 درصدی عرضه انرژی. عرضه نیز  فرمول هایی دارد که بر اساس نرخ جمعیت و بسیاری از پارامترهای دیگر پیش بینی و برآورد می کند.

حقایقی که از دل این دو سناریو به دست می آید

فصیحی در ادامه این سخنرانی گفت: در سناریوی جاز جهانی که در آن مصرف کنندگان بیشتر بر دستیابی به انرژی، استطاعت پرداخت و نیز کیفیت عرضه آن با استفاده از بهترین منابع موجود انرژی تاکید و تمرکز دارد، در عین حال راهبردهای تجارت آزاد در نهایت افزایش صادرات ختم می شود، اینجا همان حالتی ست که نقش دولت کمرنگ تر و نقش بخش خصوصی و بازیگران منفرد از بخش های مختلف پر رنگ تر است، انرژی های تجدید پذیر و کم کربن در راستای انتخاب نوع بازار رشد می کنند، با توجه به نیازی که بازار نشان داده است. رقابت نیز برای منابع انرژی بر اساس قیمت این منابع و در دسترس بودن آنها شکل می گیرد.

سناریوی سمفونی بیشتر بر اتفاق نظر جمعی رای دهندگان از طریق سیاست ها و شیوه هماهنگ و حفظ پایداری محیط زیست و امنیت انرژی متمرکز است.

راهبردهای ملی گرایانه به کاهش صادرات  یا واردات می انجامد، دولت ها در حوزه انرژی طبیعتا بیشتر به حفظ استقلال خود علاقه مند هستند.

دولت ها به طور فعال انواع خاصی از انرژی های تجدیدپذیر و کم کربن را توسعه و گسترش می دهند. این امر در برابر آن تقاضای بازار در سناریوی جاز قرار می گیرد.    منابع انتخابی انرژی از حمایت های یارانه ای و تشویق های دولتی برخوردار است، در جاز به سبب فقدان تعهدات توافق شده بین المللی بازار کربن بر اساس ابتکارات منطقه ای ملی و محلی با روندی بسیار کندتر هم در جهت پایین به بالا رشد می کند و اگر سمفونی باشد، بازار کربن بر اساس یک توافق بین المللی و به همراه تعهدات اعتبارات روندی از بالا به پایین را طی می کند، درواقع دو رویکرد مختلف دارند.

روند رشد تولید ناخالص داخلی به دلیل همگرایی سریع تر کشورها به یکدیگر و رقابت های بین المللی و محدودیت های زیست محیطی از پایین به بالاست، در سناریوی دولت ها تولید ناخالص داخلی به دلیل همگرایی کمتر کشورها، محدودیت های زیست محیطی بیشتر و سرمایه برتر بودن مسیر توسعه از رشد کمتری برخوردار است.

در سناریوی جاز بازیگران عمده شرکت های چند ملیتی، بانک ها و سرمایه گذاران خطر پذیر و مصرف کنندگان حساس به قیمت هستند و در سناریو سمفونی، دولت ها و شرکت های بخش دولتی و خصوصی سازمان های مردم نهاد و خرد جمعی رای دهندگان محیط زیست محور درایور اصلی سیاست هاست.

در سناریوی جاز فناوری ها در بازارهای رقابتی انتخاب می شوند و در سناریوهای سمفونی این دولت ها هستند که برندگان فناوری را بر می گزینند.

 بر اساس این تحلیل و مجموع گزاره هایی که عنوان شد، عناصر سناریو سبد انرژی را در 2050 در هر دو سناریو پیش بینی کرده است، در 2010 که سال پایه در نظر گرفته شده است 79 درصد سبد انرژی جهان را سوخت فسیلی، 15 درصد تجدیدپذیر و 6 درصد هسته ای تشکیل داده است.  در 2050 در سناریوی جاز 77 درصد سوخت فسیلی 20درصد تجدیدپذیر و 4 درصد هسته ای پیش بینی شده و در سناریوی سمفونی 59 درصد سوخت فسیلی 30 درصد تجدید پذیر و 11 درصد هسته ای. توسعه نیز مبتنی بر سوخت های تجدید پیر هست.

در سناریوی جاز با توجه به ضعف در اجرایی شدن پیمان های تغییر اقلیم و انتشار آلاینده ها به عبارتی عدم وجود تعهدات توافق شده بین المللی و براساس شرایط منطقه های هر یک از کشورها  مسیر توسعه خاص خود را طی خواهند کرد.

وی ادامه داد: مطابق همین ابتکارات منطقه ای و ملی و محلی است که شاهد ظهور و رشد از پایین به بالای یک بازار بین المللی کربن خواهیم بود، بازاری که با شکل گیری یک ائتلاف  بین عوامل آن می رود به سمت یک بازار بزرگ تر و با کارامدی و انعطاف پذیری بیشتر تبدیل شود، به همین دلیل در حوزه فناوری، در زمینه فناوری های نو و با دوام و کم کربن مثل انرژی خورشیدی و بادی و گاز شهری، زباله های شهری رشد خوبی را از لحاظ تجاری پشت سر خواهند گذاشت و از میزان انتشار گاز کربنیک به سبب افزایش مصرف گاز طبیعی در برابر نفت و زغال سنگ تا حد بسیاری کاسته خواهند شد، همین تصویر برای سناریوی سمفونی ترسیم شده است.

کشورها در گذر از دروازه کنفرانس آب و هوایی مذاکرات موفقی را برای میل به یک توافق جهانی پشت سر می گذارند، همه آنها خود را برای پذیرش تعهدات کسب و برخی امتیازات آماده می نمایند بنابراین نشست های تغییرات آب وهوایی به همراه طرح های خلاقانه بین المللی عمدتا بر اصل موضوع تغییرات آب وهوایی متمرکز هستند و فناوری با میزان کربن کم نیز باوجود برخورداری از بازار تجاری مراحل اولیه کار رشد و توسعه خوبی را پشت سر خواهند گذاشت.

فصیحی تصریح کرد: این دو سناریو لزوما با هم تعارض ندارند و در حوزه فناوری های نو و انرژی های نو و هردو پیش بینی می کنند که رشد اتفاق می افتد و یکی با نرخ بیشتر و دیگری با نرخ کمی کندتر.

همینطور که مصرف کننده در سناریوی جاز و خرد جمعی رای دهندگان در سناریوی سمفونی نقش اساسی بازی می کند شهروندان نیز برای موثر تر کردن فرایند کربن زدایی نقش موثزی ایفا می کند.

نکات کلیدی ارائه شده در سناریوها

تنها از طریق ارائه طرح های خلاقانه جهانی می توان به حل متوازن یک مساله دارای ابعاد سه گانه نائل آمد.

فناوری مربوط به جذب، ذخیره سازی و بهره برداری کربن، انرژی خورشیدی، و بادی به همراه بهره وری انرژی از جمله فناوری های کلیدی تاثیر گذار برای نیل به این هدف است، صرف نظر از اینکه کدام سناریو اتفاق می افتد.

در مورد رهیافت های برنامه ریزانه  این برنامه می توان گفت از آنجایی که توجهات به توسعه آینده معطوف است و مسایل زیست محیطی از دغدغه های مهم به شمار می رود که دولت ها نمی تونند به آن واکنش نشان دهند از این رو بیشترین نقد در این زمینه در زمینه جذب، بهره برداری و ذخیره سازی کربن را در شرق آسیا شاهد خواهیم بود.

فصیحی اظهار کرد: هنگامی که این دو گزارش را در کنار هم قرار می دهیم در واقع دو دسته از عوامل را می توان دید.

به تبع در سناریوی جاز تولید انرژی بیشتر مدنظر است، یعنی پیش بینی می شود که اگر سناریوی جاز تحقق یابد تولید انرژی بیشتر محور است، اما در سناریوی سمفونی که عموما دولت ها سرمایه گذاری خواهند کرد تنوع گسترده در انواع منابع انرژی محور خواهد بود.  تمرکز بر تنوع بخشی به منابع در برابر خود انرژی بیشتر است که ممکن است منبعی که در آن زمان اقتصادی تر باشد اتفاق بیفتد.

در سناریوی سمفونی سرمایه گذاری بیشتر دولتی در بخش زیر ساخت ها خواهد بود و برابری انرژی کمتر، هدایت بودجه و اعتبارات به سمت طرح های خلاقانه با کربن کم، تا حدی که موجب انحراف از مسیر صرف بودجه از طرح های اولویت دار دولتی مانند بهداشت و برنامه های دولتی دیگر نشود.

منابع مالی قابل توجهی می تواند وجود داشته باشد. دولت ها اگر به این سمت بیایند، کاهش انتشار آلاینده ها تا 2020 را شاهد خواهیم بود و کشورها با تعهدات خود در پیمان های بین المللی عمل می کنند اما در طرف دیگر تولید انرژی بیشتر و مبادله انرژی شاید پررنگ تر  از بحث تجارت انرژی می شود در نتیجه ایجاد تنوع در عرصه بین المللی انرژی های فسیلی به طور میانگین دارای یک فناوری بهتر برای بحث برابری عدالت انرژی خواهد بود و در سناریوی جاز عدم تحقق کاهش انتشار آلاینده ها تا پس از 2040 را پیش بینی می کند ، یعنی همچنان این اتفاق نیفتاده است و رشد بازار کربن تعیین کننده خواهد بود و در نهایت بحث کمی سازی است اما گزارش ها با فرمولی که مدل جهانی چند منطقه ای مارکال نام دارد، و این المان های جمعیت، جابجایی زمانبندی جمعیت، یارانه تولید ناخالص داخلی، الگوهای توسعه اقتصادی، تغییرات ساختاری، رقابت و میزان کالای خدمات انرژی، توسعه فنی، جذب یا خلق فناوری جدید و توسعه فناوری موجود و در دسترس بودن منابع و سیاست ها، مختصات سیستم، ترکیب سوخت و فناوری مصرف نهایی انرژی، عرضه اولیه انرژی، ترکیب تولید برق، طرح گسترش ظرفیت ها، سطح انتشار آلاینده ها و هزینه سیستم به دست می آید که در جداولی در قالب دل هر سناریو اشاره شده است.