آغاز برداشت آب های کارستی وزارت نیرو موافق است، سازمان حفاظت محیط زیست مخالف

ایران ظرفیت بالایی در زمینه آب‌های کارِستی دارد؛ ازهمین رو برخی معتقدند که استفاده از این منابع در شرایط بحران آبی می تواند راهگشا باشد اما به گفته کارشناسان، بهره برداری از این آب ها نشست زمین را گسترده تر می کند.

بر اساس آمارهای رسمی، امسال شاهد کاهش بیش از 50 درصدی بارندگی در کشور هستیم که قطعا مشکلات زیادی را برای منابع آبی و محیط زیست کشور ایجاد خواهد کرد؛ در حال حاضر نیز موجب بروز شرایط بحرانی در شهرهای کرمان، اصفهان، بوشهر، شیراز، بندرعباس و مشهد شده است. بر این اساس، مساله کم آبی نگاه ها را به سمت بهره برداری از منابع آب های کارستی برده است.

کارست چیست؟

کارست پدیده ‌ای در پوسته زمین است که آثار آن به اشکال مختلف از قبیل حفره ‌و غار، در سطح و زیر سطح دیده می شود؛ علت ایجاد کارست به شکستگی ‌ها و قابلیت انحلال توده ‌سنگ مربوط می ‌شود که در نتیجه آن یک سیستم آب زیرزمینی می‌ تواند شکل بگیرد. مسعود مرسلی مشاور رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی درباره منابع آب های کارستی در کشور گفته است: حدود دو سال پیش مطالعات زمین شناسی جدی در زمینه منابع آب های کارستی کشور آغاز و مشخص شد که 11 درصد مساحت کشور از پتانسیل این منابع آبی برخوردار است و سازمان زمین شناسی نیز به دنبال شناسایی و معرفی مناطق پرپتانسیل تر در بین این 11 درصد وسعت است. وی ادامه داد: مطالعاتی که تاکنون در عرصه آب کارستی در کشور انجام شده بود، از طریق ژئومتریک زمینی بود، اما اکنون درنظرداریم برای نخستین بار در خاورمیانه آن را با کمک اروپایی ها به شیوه ژئومتریک هوایی به انجام برسانیم. همچنین سازمان زمین شناسی درنظردارد مناطق مرزی کشور را برای مطالعات آب کارستی در اولویت قرار دهد تا به مدیریت منابع آب از سوی وزارت نیرو کمک شود.

 آسیب پذیری منابع آب کارستی

با این حال، منابع آب کارستی آسیب پذیر هستند؛ به طوری که به گفته هدایت فهمی معاون مدیرکل دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، حریم حفاظتی آب های کارستی باید حفظ شود، زیرا آلودگی به سرعت در آنها تاثیرگذار است، همچنین مقادیر این آب ها تحت تاثیر تغییرات اقلیمی (خشکسالی و ترسالی) کم و زیاد شده و به صورت چاه و چشمه ظاهر می شوند. به عنوان نمونه چشمه هایی که در طاق بستان کرمانشاه وجود دارد، کارستی هستند و شاهدیم زمان خشکسالی به سرعت خشک می شوند. به واقع، بیلان اولیه آب های کارستی در بهترین حالت 300 میلیارد مترمکعب تخمین زده شده است، اما وقتی کشور با دوره طولانی خشکسالی مواجه شود، حجم این آب ها به کمتر از نصف (حدود 150 میلیارد مترمکعب) کاهش می یابد. برخی از کارشناسان معتقدند منابع آبی کارستی می تواند بین کشورها مشترک باشد، به عنوان مثال به دلیل اینکه شیب کشور ما به سمت عراق است؛ بنابراین برخی از این منابع کارستی مانند چشمه بِل به سمت این کشور تخلیه می شود که این مساله باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد. در همین حال، سازمان زمین‌ شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور درنظردارد بخشی از مساحت دارای اولویت کشور را به منظور شناسایی منابع آب کارستی مورد مطالعه قرار دهد؛ پیش از این، به روش های مختلف زمین ‌شناسی و آب ‌زمین شناختی، منابع آب کارستی در استان خراسان رضوی شناسایی شده است که از زیرزمین به سمت ترکمنستان می رود. کارشناسان زیادی بر این باور هستند که بهترین راه مقابله با کم آبی موجود مدیریت صحیح و درست مصرف کردن این منابع است نه اینکه بلافاصله بعد از بحران به سراغ ذخایر و داشته های خود برویم. همچنین مسعود تجریشی معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، معتقد است برداشت آب های کارستی موجب نشست گسترده زمین و از بین رفتن زمین های کشاورزی می شود. وی درباره نحوه اخذ مجوز برای اکتشاف و برداشت آب های کارستی گفت: از آنجا که حاکمیت اکتشاف و برداشت آب های کارستی با وزارت نیرو است، نیازی به مجوز سازمان حفاظت محیط زیست ندارد. تجریشی افزود: آب های کارستیک عمدتا در غرب کشور به صورت گسترده وجود دارند اما آبدهی زیادی ندارند و به دلیل اینکه به صورت حفره ها و کانال های زیرزمینی هستند، اگر از آنها برداشت صورت گیرد، فرونشست های گسترده ای در زمین رخ خواهد داد. وی اظهار داشت: به دلیل اهمیت موضوع، یک مرکز تحقیقاتی کارستیک وابسته به وزارت نیرو ایجاد شده که وظیفه آن تحقیق درباره این منابع است. مهرماه 1395 در بیست و یکمین جلسه شورای عالی آب مصوب شد که یک کارگروه تحقیقاتی متشکل از وزارت نیرو و سازمان زمین شناسی همراه با سازمان حفاظت محیط زیست به انجام مطالعات کارست در کشور بپردازند. تجریشی تاکید کرد: به دلیل ماهیت منابع کارستی، اگر از آنها برداشت های بی رویه صورت گیرد، به مرور حفره های زیاد و نشست های گسترده در زمین صورت خواهد گرفت و مزارع کشاورزی پر از چاله می شود؛ تاکنون دیده نشده است که از این منابع آبی به شکل گسترده برداشت شود. وی اظهار داشت: منابع کارستی مانند چاه های معمولی نیستند که در پی برداشت دوباره تغذیه شوند زیرا ورودی ندارند؛ از این رو بعد از برداشت برای همیشه یک حفره خالی به جای می ماند، این منابع به مرور زمان شکل گرفته اند و وقتی خالی شوند، دیگر پرنمی شوند. معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست همچنین گفت: آب های کارستی منابع آبی قابل اعتماد و اطمینان نیستند زیرا بعد از برداشت دیگر پرنمی شوند، برخی از این منابع مانند کانال های زیرزمینی هستند که وقتی برداشت صورت می گیرد، خالی می شوند؛ بنابراین در جای خالی آنها زمین نشست می کند و آن قسمت از زمین پر از چاله می شود به همین دلیل بعید می دانم برداشت های گسترده ای از منابع کارستی مد نظر وزارت نیرو باشد. وی در پاسخ به اینکه ممکن است برداشت منابع کارستی به پدیده فرونشست زمین دامن بزند، اظهار داشت: با وجود بروز پدیده فرونشست در کشور، اگر قرار باشد این برداشت ها صورت گیرد، به این مساله دامن می زند، البته نشست زمین بدتر از فرونشست آن است زیرا در فرونشست یک قسمت از زمین به صورت یکپارچه پایین می رود اما با برداشت آب های کارستی بخش های مختلف زمین حفره حفره می شود. تجریشی گفت: عمدتا در غرب کشور بسیاری از منابع آبی کشور از نوع کارستیک و برخی از آنها قابل بهره برداری هستند؛ اما منابع قابل اعتماد و اطمینانی نیستند تا بتوان روی آنها به عنوان یک منبع آبی حساب باز کرد چراکه بعد از برداشت تمام می شوند و حفره خالی به جای می گذارند. ایران، همراه با کشورهای یوگسلاوی سابق (کرواسی و صربستان کنونی)، جمهوری چک، فرانسه، آمریکا و چین در زمره کشورهای پرپتانسیل به دلیل دارابودن آب کارستی قرار دارند. البته نباید آب های کارستی را با آب های ژرف و فسیلی اشتباه کرد؛ البته این آب ها هم مانند آب های کارستی طی قرون و اعصار ایجاد و در زمین محصور شده اند اما برخلاف آب های کارستی عمدتا شور هستند و جزو منابع `فوق استراتژیک` آبی کشورها محسوب می شوند. هدایت فهمی معاون مدیرکل دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو نیز هشدار داده بود که با هرگونه برداشت از آب های ژرف و فسیلی، همچنین چاه های عمیق مخالف است؛ زیرا جزو منابع آبی استراتژیک کشور هستند و باید برای روز مبادا حفظ شوند. معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه، با بیان اینکه آب های کارستی بسیار سطحی تر از آب های ژرف و فسیلی است، افزود: چشمه بل یا غار علیصدر در همدان جزو آب های کارستی هستند. مناطق غربی کشور و هم مرز با عراق (کردستان و کرمانشاه) و پس از آن مناطق جنوبی کشور نیز از دیگر مناطق پرپتانسیل آب کارستی هستند، همچنین تصویربرداری های هوایی نشان داده است که آب هایی با دمای متفاوت از زیر خلیج فارس خارج می شوند که آب کارستی هستند. به گفته تجریشی، منابع آب های کارستی معمولا در مناطق نفت خیز کشور وجود دارند و همواره منبعی بوده اند که چشمه های زیبایی از دل آنها بیرون آمده است. معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: برخی کارشناسان اشاره می کنند که حجم قابل توجهی آب کارستی از کشور خارج می شود و به دلیل اینکه شیب کشور ما به سمت عراق است آب زیادی از چشمه بل به این کشور وارد می شود. وی تاکید کرد: آب منابع کارستی به صورت ثقلی جریان دارد اما نکته مهم این است که بهره برداری ها نباید به صورتی باشد که آن منبع را خشک کند زیرا اگر این حفره ها خشک شوند، فشار زمین موجب نشست های متعدد می شود و زمین آن بخش نامتقارن خواهد شد و همواره شاهد زمین هایی خواهیم بود که سرشار از پستی و بلندی است. تجریشی اظهار داشت: این مناطق حتی طی صدها سال ممکن است به یک سری صخره تبدیل شوند؛ بنابراین به مرور زمان شکل زمین را تغییر می دهند. معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست با برداشت بی رویه این منابع مخالف است اما باید بدانیم که می توان از چشمه های کارستی به صورت طبیعی برداشت و استفاده کرد. تجریشی گفت: با این وجود، نباید تمام آب منابع کارستی را تخلیه کنیم؛ زیرا نه تنها از لحاظ فنی آب قابل قبولی نیستند بلکه از لحاظ زیست محیطی کل زمین را تخریب می کنند و به لحاظ زمین شناسی نیز سبب تغییر شکل کامل زمین می شوند. وی خاطرنشان کرد: در بسیاری از نقاط دنیا بعد از برداشت از منابع کارستی، حفره ایجاد شده از آن به زباله دانی تبدیل شده است؛ یکی از دلایل ایجاد مرکز کارستی در کشور جلوگیری از برداشت های بی رویه این منابع آبی است. تجریشی توضیح داد: فضای منابع کارستی خاک متخلل ندارد؛ بنابراین وقتی آب آنها بیرون کشیده می شود، در واقع فضایی در دل زمین خالی می ماند و وزن سطح موجب فرورفتن آن بخش می شود و در نهایت زمین به صورت تک تکه پایین می رود.