دولت‌ها چه نقشی در بحران‌های محیط زیستی دارند؟
محیط زیست به عنوان بستری مناسب برای زندگی و فعالیت انسان‌ها با بحران‌هایی نظیر گرمایش زمین، کم آبی و فرسایش خاک روبرو شده است. از این رو کشورهای مختلف باید با سیاست های همگرایی و مشارکتی حفاظت از آن را به دغدغه همگانی تبدیل کنند تا جامعه جهانی بتواند اقدام های موثر و کارآمدی در این حوزه انجام دهد.
بشر در طول تاریخ کوشیده است تا به قانون و نظام طبیعت پیرامون خویش احترام بگذارد و خود را با آن سازگار کند اما گاهی خواسته و ناخواسته روند طبیعی محیط زیست را دگرگون کرده است. هر روز درختان بسیاری قلع و قمع می شوند، آب ها به هدر می روند، خاک ها فرسایش می یابند و جنگل های طبیعی نابود می شوند، بسیاری از گونه های زیستی در حال انقراض هستند و صدها گونه به سبب از دست دادن زیستگاه های خود از میان رفته اند.
روند صعودی تخریب زیست بوم و بروز بحران های زیست محیطی باعث شد تا کشورها به طور جدی به چاره جویی در این زمینه بپردازند. از این رو در 1972 میلادی نخستین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد به نام «کنوانسیون استکهلم» درباره انسان و محیط زیست در سوئد تشکیل شد. همزمان با برپایی این کنفرانس مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه ای را تصویب کرد که به تشکیل برنامه محیط زیست سازمان ملل(UNEP) منجر شد. در این سال مجمع عمومی سازمان ملل متحد پنجم ژوئن را «روز جهانی محیط زیست» اعلام کرد.
هدف از این نامگذاری افزایش آگاهی مردم برای حفظ محیط زیست و ترغیب مسوولان به اتخاذ تدابیری برای مقابله با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی‌جانوری بوده است.
مراسم روز جهانی محیط زیست به روش های مختلف مانند راهپیمایی، همایش های دوچرخه سواری، برگزاری نمایش، مسابقه های نقاشی و مقاله نویسی در مدارس، درختکاری، فعالیت های مربوط به بازیافت، پاکسازی و… انجام می شود. هدف از برگزاری چنین مراسمی جلب توجه عمومی به مسایلی است که محیط زیست را نابود می‌سازد. همچنین هر سال یکی از مسایلی که محیط زیست را تهدید می کند، به عنوان موضوع این روز انتخاب می شود.
شعار روز جهانی محیط زیست در 2018 میلادی «غلبه بر آلودگی پلاستیک» تعیین شده است که هدف از آن حذف آلودگی های پلاستیکی و فراخوانی برای حل یکی از بزرگترین چالش‌های محیط زیستی محسوب می شود.
به مناسبت روز جهانی محیط زیست در ایران 15 تا 21 خرداد به عنوان هفته محیط زیست نامگذاری شده است.
«اسماعیل کهرم» استاد دانشگاه و فعال حوزه محیط زیست تهدیدات زیست محیطی ایران را از چند منظر بررسی کرده است.
تهدیدات محیط زیستی در ایران
محیط زیست در ایران با تهدیدهای گوناگونی روبرو است که در این میان مساله آب را می توان نخستین تهدید دانست. در سال های گذشته با استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی این مایه حیات کاهش پیدا کرده و بحران آب به عنوان یک چالش جدی برای جامعه مطرح شده و به خشک شدن مراتع، فرونشست خاک، خشکی رودخانه ها، تالاب ها و دریاچه هایی مانند ارومیه انجامیده و محیط زیست این مکان ها با تهدیدات جدی روبرو شده است.
همچنین مساله آلودگی هوا و وجود ریزگردها نیز در ایران یک مقوله زیست محیطی به شمار می رود که در سال های گذشته کشورهای مختلفی درگیر آن بوده اند و بدون وجود یک دیپلماسی و همگرایی میان کشورهای مختلف قابل حل نیست.
فرسایش خاک؛ تهدید زیست محیطی
یکی دیگر از تهدیدات زیست محیطی کشور فرسایش خاک به شمار می رود. ایران در جهان گاهی در رتبه نخست و برخی اوقات رتبه 2 در فرسایش خاک قرار می گیرد. به این صورت که کشور در هر سال در هر هکتار 48 تن خاک از دست می دهد در حالی که در اروپا این رقم 12 تن و در آمریکا چهار تن است.
بخش بزرگی از فرسایش خاک بر اثر پدیده جنگل زدایی شکل می گیرد. هنگامی که درختان قطع می شود، پوشش گیاهی جنگل از میان می رود و این به فرسایش خاک می انجامد. بنابراین چنین خاکی برای مرتع، کشاورزی و کاشت درخت کاربرد ندارد و تنها می توان در آن ساختمان هایی ساخت که برای محیط زیست خطرهای دیگر به همراه خواهد داشت. از این رو استفاده بیش از میزان از سفره های آب زیرزمینی به چنین امری منجر شده است که راهی به جز صرفه جویی وجود ندارد.
بنابراین محیط زیست ایران در حوزه های آب، خاک، هوا و پوشش گیاهی دچار بحران است و باید به فکر حل این بحران ها بود زیرا در غیر این صورت نه تنها نمی توان مواد غذایی صادر کرد بلکه در تامین آن در داخل کشور نیز با مشکل هایی روبرو خواهیم بود. بدین شکل روز محیط زیست بهانه ای است تا با یادآوری این بحران ها به فکر محیط زیست سالم برای آینده بود.
توانمندسازی مردم در حوزه محیط زیست
«توانمند سازی مردم برای تبدیل شدن به فعالانی در زمینه توسعه پایدار و متوازن» نیز یکی دیگر از برنامه‌های محیط زیستی سازمان ملل است که کشورهای مختلف به آن توجه دارند. هر چند این مهم بدون دخالت دولت ها امکان پذیر نیست. برای نمونه در مدیریت مصرف آب در ایران صرفه جویی مردم در سه درصد آن تاثیرگذار است و بخش بزرگی از آن به مصرف های دیگر می رسد که دولت باید با ایجاد راهکارهای مناسب در حوزه های مختلف از هدر رفتن آن جلوگیری کند.
یکی از این بخش ها، کشاورزی به شمار می رود که حدود 91 درصد آب به آن اختصاص پیدا می کند. بنابراین دولت ها باید سیستم آبیاری در بخش کشاورزی را به گونه ای طراحی کنند که 91 درصد آبی که در این حوزه صرف می شود، به روش های مدرن کاهش پیدا کند. این کار به سبب هزینه های هنگفت از عهده کشاورز خارج است. از این رو دولت ها باید به این حوزه ورود پیدا کنند تا بتوان به نتیجه مطلوبی در این زمینه دست پیدا کرد.
امروزه به واسطه وسایل آگاهی بخش و سطح تحصیلات، مردم در ایران به اندازه کافی در ارتباط با محیط زیست خود آگاه هستند اما به سبب هزینه بر بودن و مشکل های دیگر قادر به عمل در این حوزه نیستند از این رو دولت ها باید به حوزه محیط زیست ورود پیدا کنند تا بحران ها این حوزه کاهش پیدا کند.
بحران های زیست محیطی خاورمیانه
در خاورمیانه به سبب سیاست های نادرست و سدسازی های بی رویه ای که انجام شده بحران هایی در حوزه محیط زیست این منطقه به وجود آمده است. مسایلی مانند ریزگردها و کم آبی که به یک کشور نیز محدود نمی شود. هر چند سازمان ملل در حوزه محیط زیستی برنامه های ارایه کرده است اما بدون پایبندی به این برنامه ها مشکل زیست محیطی خاورمیانه قابل حل نیست مشکلی که خود کشورها باعث ایجاد آن شده و در سال های اخیر نیز به این مشکل ها دامن زده اند. هر چند در اروپا این سیاست ها اعمال می شود و کشورهای مختلف نیز به آن پایبند هستند. برای نمونه رودخانه راین از آلمان به طرف سوئیس سرازیر می شود و هر کشوری به اندازه و سهم خود از این آب استفاده می کند اما در خاورمیانه وضعیت به شکل دیگری دنبال می شود و کشورها در حوزه های محیط زیستی کمتر به تعهدهای خود پایبند مانده اند.
برنامه های محیط زیست سازمان ملل
«ترویج مشارکت با هدف اطمینان از برخورداری همه ملت ها از آینده ای امن‌تر و سعادتمندانه‌تر و ارتقا این بینش عمومی که جوامع در تغییر دیدگاه ها و در خصوص مساله محیط زیست نقش محوری و اساسی ایفا می‌نمایند» از هدف هایی بوده که در برنامه محیط زیست سازمان ملل به آن توجه شده است. از این رو کشورهای مختلف باید در راستای این هدف گام بردارند، هر چند این اهداف در کشورهای مختلف و در اروپا و آسیا به صورت متفاوت دنبال می شود.
