شفاف نبودن آمار و اطلاعات، ریشه اصلی ابهام درباره رتبه ایران در «مدیریت منابع آب»
مدتی است که موضوع رتبه ایران در «مدیریت منابع آبی» مورد توجه فضای رسانه‌ای کشور قرار گرفته و با بیان رتبه ۱۳۲ از بین ۱۳۳ سعی در ارائه شاخصی از وضعیت بد مدیریت منابع آب هستند. این در صورتی است که مسئله رتبه‌بندی مدیریت آب کشور را می‌توان از چند منظر مورد توجه قرار داد. اول اینکه، این نوع رتبه‌بندی بر اساس چه شاخص‌هایی و توسط چه نهادهایی و به اتکای به چه داده‌هایی تهیه و اعلام می‌شوند؟ دوم اینکه، آیا اساساً بیان این نوع رتبه‌بندی با توجه به پیچیدگی مسئله آب و رابطه تو در تو و تنگاتنگ آن با زیست‌بوم و جامعه کارکرد اثربخشی در بیان واقعیت مدیریت آب دارد و می‌تواند شاخصی قابل اتکا محسوب شود. زیست آنلاین ضمن بررسی فضای رسانه‌ای و اطلاعات منتشر شده در این زمینه، به بررسی این موضوع از چند منظر پرداخته است:
برخی از رسانه‌ها و کارشناسان در چند ماه اخیر بر پایین بودن رتبه ایران در «مدیریت منابع آبی» تاکید کرده و با بیان مصرف ۸۵ درصدی ایران از منابع آبی تجدیدپذیر خود، رتبه ایران را به روایتی ۱۳۲ و به روایتی دیگر ۱۱۷ در بین ۱۳۳ کشور ذکر می‌کنند.
در دی ماه سال ۱۳۹۶ در نشستی با موضوع «الزامات فقهی حقوقی مدیریت آب ایران» بر رتبه ۱۳۲ ایران در مدیریت منابع آبی از بین ۱۳۳ تاکید شد. در این نشست علاوه بر بیان آسیب‌ها و چالش‌های بحران آب در ایران چون بهره‌وری پایین آب برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و مدیریت نامناسب، بر پیامدهای زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تاکید شد. در این نشست از عدم وجود سیاست روشن، شفاف و جامع در زمینه قانونی و قضایی، ظرفیت نداشتن قوانین موجود برای حل بحران آب، مشخص نبودن متولی امور آب کشور، عدم وجود ساختارهای مناسب قضایی برای مقابله با جرایم آب، عدم وجود قوانین مرتبط با پیشگیری از وقوع جرایم مربوط به آب و عدم اجرای دقیق قوانین آب به عنوان چالش‌های حقوقی و قانونی نام برده شد.
احمدعلی کیخا، نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی و عضو شورای عالی آب نیز در همایش روز جهانی تنوع زیستی که سه شنبه اول خرداد ماه در سالن همایش های بین المللی سازمان حفاظت محیط زیست برگزار شد بر پایه مطالعات انجام شده در سال ۲۰۱۳ از رتبه پایین ایران در بین کشورهای جهان در موضوع مدیریت اکوسیستم‌های آبی خبر داد که مورد توجه اصحاب رسانه قرار گرفت.
در دقت، نوع معیارها و نحوه اندازه گیری شاخص‌های که رتبه ایران در مدیریت آب را اندازه گیری کرده‌اند و همچنین اطلاعاتی که بر اساس آن شاخص‌های انتخاب شده محاسبه شده‌اند، و همچنی، و مراجعی که این مطالعه را انجام داده است، ابهامات زیادی وجود دارد.
دکتر بنفشه زهرایی – عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تهران درباره موضوع رتبه بندی مدیریت منابع آب کشورهای جهان و رتبه ایران بیان کرد: برای بررسی جایگاه ایران باید ببینیم شاخص‌های این رتبه‌بندی چه هستند؟ پس از آن باید بررسی شود که آیا اطلاعات درستی در محاسبه این شاخص‌ها استفاده شده است. ایشان با تاکید بر مسئله اطلاعات آبی بیان کردند که دلیل این ابهام آن است که اساسا جریان آمار و اطلاعات در ایران شفاف نیست و به همین دلیل برخی رتبه ایران در مدیریت منابع آب را درست و واقعی نمی‌دانند.
اما فارغ از دقیق بودن یا نبودن رتبه ایران در مدیریت آب، آنچه مسلم است شرایط نامناسب مدیریت آب در ایران است. به این شاخص می‌توان به عنوان زنگ خطری در پایین بودن شرایط مدیریت آب و وخیم بودن آن توجه کرد و برای برجسته کردن این موضوع و جلب توجه جامعه و تصمیم‌گیرندگان از آن استفاده شود.
در کنار هیدرولوژی سخت در ایران چون پراکندگی نامناسب زمانی و مکانی بارندگی، نحوه استفاده از منابع آب برای داشتن اقتصادی پایدار و رشد سبز اقتصادی بر پایه آمایش سرزمین و اقتصاد سبز محلی نامطلوب است. سیاست‌گذاری های نادرست در بخش های مصرف، نحوه سازوکارهای استفاده شده در تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات و تاکید صرف بر مدیریت عرضه، بدون مدیریت تقاضا باعث بروز پیامدهای ناگواری شده است. این پیامدها به صورت مشهود و پیدا چون خشک شده رودخانه‌ها، تالابها، شور شدن خاک و آب و فرونشست زمین و زوال تولیدات کشاورزی و صنعتی و به صورت نامشهود چون در معرض خطر قرار گرفتن سرمایه گذاری ها و افزایش ریسک برای جلب سرمایه گذاری جدید خود را نشان می دهد.
بررسی ها نشان می دهد که در سطح بین المللی از شاخص‌های متعددی برای نشان دادن وضعیت آب در کشورهای مختلف استفاده می شود که از مهمترین این شاخص ها می توان به شاخص فالکن مارک، شاخص بهروری آب و شاخص سازمان ملل نام برد.
بانک مرکزی در پژوهشی در سال ۱۳۹۳ به بررسی این شاخص‌های بین المللی آب و چشم انداز بحران آب در جهان در افق سال ۲۰۵۰ میلادی پرداخته است. بر اساس این گزارش براساس نتایج این مطالعه، ایران در حال حاضر در وضعیت&.#۳۹.بحران شدید&.#۳۹.آب قرار داشته و با توجه به ثابت بودن منابع آبی، افزایش جمعیت و عدم توجه کافی به مدیریت منابع آب (در صورت اتخاذ نشدن سیاست‌های مناسب و به هنگام مدیریت منابع آب در هر دو بعد عرضه و تقاضا) تشدید شرایط نامطلوب منابع آبی کشور و تأثیرپذیری شاخص‌های امنیتی و اقتصادی امری اجتناب ناپذیر خواهد بود. در این پژوهش وضعیت ایران در شاخص‌های زیر به قرار زیر است.
اولین معیار مهم برای تعیین وضعیت مدیریت آب در کشورها، شاخص بهره‌وری آب است که از تقسیم تولید ناخالص داخلی بر مقدار آب مصرف شده بدست می‌آید، میزان تولید ناخالص داخلی به ازای هر مترمکعب آب مصرفی را نشان می‌دهد.
با توجه به ساختار اقتصادی کشورهای توسعه یافته و سهم بالای بخش‌های صنعت و خدمات از تولید ناخالص داخلی این کشورها و کارایی بالای آب آنها به دلیل استفاده از فن آوری‌های پیشرفته، شاخص بهره‌وری آب از مقدار بیشتری برخوردار بوده و به ازای هر و احد مصرف آب، ارزش افزوده بیشتری نسبت به کشورهای کمتر توسعه یافته به دست می‌آید. این در حالی است که میزان بهره وری آب در کشور در سال ۲۰۱۱ برابر ۳ دلار تولید ناخالص داخلی به ازای یک مترمکعب آب مصرفی (به دلار سال ۲۰۰۵ ) گزارش شده که در مقایسه با متوسط بهره وری آب در سطح جهان (۱۴ دلار تولید ناخالص داخلی به ازای یک مترمکعب آب مصرفی)، در سطح بسیار پایین تری قرار دارد.
دومین معیار، شاخص فالکن مارک است که براساس مقدار سرانه منابع آب تجدیدپذیر سالانه هر کشور محاسبه می شود. سرانه آب ۱۷۰۰ مترمکعب در سال به عنوان آستانه تنش و میزان ۱۰۰۰ مترمکعب آب سرانه در سال به عنوان آستانه کمبود شناخته می‌شود. براین اساس، کشورهایی که سرانه منابع آب سالانه تجدیدپذیر بیش از ۱۷۰۰ مترمکعب دارند، مشکل بحران آب ندارند. کشورهایی که سرانه منابع آب تجدیدپذیر بین ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ مترمکعب دارند، کشورهایی با&.#۳۹.تنش آبی&.#۳۹. و کشورهایی که سرانه آب تجدیدپذیر کمتر از ۱۰۰۰ مترمکعب در سال دارند، کشورهایی با &.#۳۹.کمبود آب&.#۳۹. هستند. گفتنی است که سرانه آب کمتر از ۵۰۰ مترمکعب در سال، فشار بسیار شدیدی به آن کشور تحمیل می‌کند. بر اساس این شاخص، ایران با سرانه منابع آب تجدیدپذیر ۱۷۱۸ مترمکعب در سال ۲۰۱۱ در آستانه ورود به شرایط تنش آبی است.
معیار بعدی مهم، شاخص سازمان ملل است که بیشتر کارشناسان با تکیه بر این شاخص به تحلیل وضعیت ایران می‌پردازند. این شاخص به دنبال تعیین میزان درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر هر کشور به عنوان شاخص اندازه گیری بحران آب است. براساس این شاخص، هرگاه میزان برداشت آب یک کشور بیشتر از ۴۰ درصد کل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد، این کشور با &.#۳۹.بحران شدید آب&.#۳۹. مواجه بوده و اگر این مقدار در حدفاصل ۲۰ تا ۴۰ درصد باشد، &.#۳۹.بحران در وضعیت متوسط&.#۳۹. و چنانچه این شاخص بین ۱۰ تا ۲۰ درصد باشد، &.#۳۹.بحران در حد متعادل&.#۳۹. و برای مقادیر کمتر از ۱۰ درصد، این کشور &.#۳۹.بدون بحران آب یا دارای بحران کم&.#۳۹. است. بر پایه تحلیل‌های کارشناسی در حال حاضر ایران از ۸۵ درصد منابع آب خود استفاده می کند و این در حالی است مطابق این شاخص، کشوری که بیش از ۴۰ درصد آب تجدیدپذیر خود را استفاده کند در مرحله به شدت بحرانی قرار می‌گیرد.
با وجود نقدهایی که با این شاخص‌ها وارد است اما می‌توان گفت تنها معیارهایی که در مطالعات بین‌المللی برای تعیین وضعیت مدیریت آب در کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرند این شاخص‌ها هستند که تنها در نشان دادن وضعیت کشورها استفاده می شود و نه رتبه دهی آنها. اما رتبه‌دهی کشورها در مدیریت آب در جامعه بین‌المللی چندان معمول نیست و مطالعه معتبری در این خصوص نمی‌توان یافت. بیان این گونه رتبه‌دهی در مدیریت آب بر پایه مطالعات معتبری که توسط نهاد معتبر بین‌المللی انجام شده باشد، نیست.
در نتیجه، در مورد رتبه ایران در مدیریت آب می‌توان بیان کرد که شاخص‌های مورد استفاده در تعیین این رتبه‌بندی و اطلاعات مورد استفاده در محاسبه آنها بسیار در ابهام بوده و قابل اتکا نیست؛ به علاوه بر این، با توجه به پیچیدگی مسئله آب، ذکر چنین رتبه‌بندی نه تنها کمکی به حل مسئله آب نمی‌کند و تکیه گاه محکمی برای طرح درست مسئله آب به گونه ای که به درک درست و راهگشایی از مسئله آب در ایران شود به دست نمی‌دهد، بلکه باعث دادن آدرس غلط به جامعه می‌شود. این شاخص صرفاً معیاری است برای اعلام زنگ خطر در وضعیت آب و متاسفانه این معیار بیشتر توسط کسانی که علاقه‌ای به بررسی دقیق و عمیق مسئله آب ندارند، برای نمایش رسانه ای مورد استفاده قرار می گیرد.
