بررسی فرسایش خاک با کمک سازمان جهانی انرژی اتمی
اعداد مختلفی برای فرسایش خاک در ایران اعلام می‌شود. رتبه‌های مختلفی هم برای فرسایش خاک در کشور از سوی مسئولان و صاحبنظران بخش خاک اعلام می‌شود. خاک بستر حیات بوده و برای هر کشوری، حفظ این منبع ارزشمند که تولید آن به صدها سال زمان نیاز دارد، از اهمیت خاصی برخوردار است. ایران به‌عنوان سرزمینی که از نظر منابع خاک در وضعیت قرمز قرار داشته و به اعتقاد صاحبنظران، منابع خاک ما وضعیتی به مراتب بدتر از منابع آب کشور دارند، حفظ این منبع بسیار مهم و حیاتی است.
محمد عقیقی مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در گفتگویی با خبرگزاری آیانا به بررسی وضعیت فرسایش خاک در ایران پرداخته است:
وضعیت فرسایش خاک در ایران چگونه است. با چه فرمول‌هایی فرسایش خاک در کشور محاسبه می‌شود؟ بر اساس کدام استانداردها می‌گوییم ایران رتبه دوم فرسایش خاک جهان را دارد؟
در دو دهه اخیر دو کار تحقیقاتی توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در زمینه فرسایش خاک انجام شده است. در دوره وزارت مهندس اسکندری، وزیر جهاد کشاورزی بحث تدوین برنامه‌های راهبردی را مطرح کرد و گفت هر بخشی برنامه راهبردی خود را نوشته و بر اساس آن برنامه، سیاست‌های خود را تنظیم کند.
برنامه‌های راهبردی آبخیزداری نیز توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری که دستگاه تحقیقاتی متناظر بود، نوشته شد. دکتر نیک کامی که در حال حاضر رئیس پژوهشکده است، مجری پروژه `برنامه راهبردی حفاظت خاک` بود. در سال ۸۴ یعنی ۱۰ تا ۱۲ سال پیش، مطالعاتی در زمینه فرسایش انجام شد که در این مطالعات به رقم فرسایش ویژه ۱۶.۷ تن در هکتار و در سال رسیدیم. در این مطالعه از داده‌های ایستگاه‌های وزارت نیرو، تحقیقات و مطالعات تجربی که انجام شده است و سایر منابع استفاده شد.
اگر رقم فرسایش ۱۶.۷ تن در هکتار و در سال باشد، معادل دو میلیارد تن در سال خاک کشور فرسوده می‌شود. حتی عدد چهار میلیارد تن در سال هم برای فرسایش خاک در سراسر ایران اعلام شده است اما این رقم واقعا مربوط به اوایل دهه ۷۰ است. من سال ۶۹ کار خود را آغاز کردم و مهندس غروی در آن سال مسئول مطالعات فرسایش بود. رقم چهار میلیارد تن برای فرسایش خاک ایران در آن سال اعلام می‌شد، ولی نحوه محاسبه این عدد بر اساس مطالعات و عدد و رقم نبود.
در حال حاضر در منابع، ما متوسط فرسایش خاک را ۱۶.۷ تن در هکتار و در سال اعلام می‌کنیم. برخی سئوال می‌کنند که در این مدت ۱۰ سال چرا رقم فرسایش کم نشده است. پاسخ ما این است که اگر رقم فرسایش زیاد نشده باشد، باید خوشحال باشیم. زیرا عوامل تخریب ثابت نیست.
تلاش‌های ما برای جلوگیری از فرسایش به پای تخریب نمی‌رسد. از برهم کنش عوامل طبیعی و انسانی تخریب ایجاد می‌شود و به رقم ۱۶ تن در هکتار و در سال می‌رسیم. در حال حاضر هم حضور ذهن ندارم که چه میزان از این تخریب ناشی از عوامل طبیعی است و چقدر انسانی است. در ۱۰ سال گذشته عوامل طبیعی که سر جای خود باقی بوده است، اگر بتوانیم عوامل انسانی را به نرخ ۱۰ سال پیش ثابت نگه داریم، میزان تخریب ما همان ۱۶.۷ تن در هکتار و در سال خواهد بود اما معمولا عوامل انسانی، سالانه تخریب بیشتری در طبیعت ایجاد می‌کند.
عوامل انسانی فرسایش شامل چه فعالیت‌هایی می‌شود؟
فعالیت‌های توسعه‌ای، کشاورزی و غیره در این گروه قرار می‌گیرد. هر فعالیتی که توسط دستگاه‌های دولتی نظیر راه‌سازی، گاز کشی و غیره انجام می‌شود، جزء عوامل تخریب به حساب می‌آید. کشاورزان با شخم و شیار زمین، تجاوزات به عرصه‌های طبیعی و غیره زمینه فرسایش را فراهم می‌کند.
در حال حاضر ما اگر سالانه عملیات آبخیزداری شامل عملیات بیولوژیک، مکانیکی، مدیریتی و بیومکانیک را به طور کامل انجام دهیم، همچنین عوامل تخریب ثابت باشد، می‌توانیم ۶ تا هشت تن از در طول یک سال از میزان فرسایش جلوگیری کنیم. عوامل تخریب نه تنها ثابت نیست بلکه هر سال تشدید هم می‌شود.
دستگاه‌های اجرایی و توسعه‌ای شامل گاز، نفت و غیره اصلا به قوانین توجهی ندارند. اگر بر اساس قانون جلوی پروژه‌ها را بگیریم، هجمه می‌آورند که مقابل مردم ایستاده‌اید. ما در بخش حقوقی نیستیم و کمتر در مواجه با این مشکلات هستیم. وقتی خودم را جای نیروهای بخش حقوقی می‌گذارم احساس می‌کنم که این بخش واقعا گرفتار است. اگر عین قانون عمل شود، باید جلوی بسیاری از پروژه‌ها گرفته شود.
سالانه عملیات آبخیزداری در چه سطحی انجام می‌شود؟
سال گذشته اعتبارات آبخیزداری کاهش یافت. بر اساس مصوبه دولت سالانه با تعهدات استانی حدود ۶۰۰ هزار تا ۸۰۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری باید انجام شود اما معمولا اعتبارات کافی به ما نمی‌رسد. اگر عملیات آبخیزداری بر اساس مصوبه دولت به طور کامل انجام شود و عوامل تخریب ثابت باشد، می‌توانیم بر اساس مطالعات میدانی انجام شده، سالانه ۶ تا هشت تن در هکتار و در سال فرسایش را کاهش دهیم اما عملا این اتفاق نیفتاده است زیرا سال به سال عوامل تخریب در حال افزایش است. ضمن اینکه ممکن است ۶۰۰ تا ۸۰۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری در کشور اجرا نشود. اگرچه در سال‌های قبل در سطح یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار نیز عملیات آبخیزداری انجام شده است اما تخصیص کم بودجه، مانع بزرگی در راه رسیدن به اهداف است.
با توجه به وضعیت تخصیص بودجه، به‌طور متوسط سالانه چقدر عملیات آبخیزداری انجام می‌دهید؟
به‌طور متوسط سالانه ۴۵۰ هزار هکتار در هر سال عملیات آبخیزداری در کشور انجام می‌شود.
تا کنون موردی پیش آمده که به دلیل نبود بودجه، اجرای عملیات آبخیزداری به طور کامل متوقف شود؟
سالی که اجرای عملیات صفر باشد، تا کنون نداشته‌ایم. سال قبل هیچ پولی در اختیار ما نبود و تخصیص اعتبارات ۱۲ درصد بود اما اجرای عملیات آبخیزداری در حدود ۶۰۰ هزار هکتار مصوب شده بود. با اعتبارات اندکی که داشتیم، عملیات آبخیزداری در ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی کشور انجام شد.
البته اعتبارات تخصیصی هم مشکل داشت. به جای پول، اسناد خزانه به پیمانکاران داده شد و دیون آن سال و سال ۹۵ هنوز مانده است. ما برای جبران کسری بودجه تلاش کردیم با بسیج و خیرین وارد کار شویم. خیرین حدود ۳۰ میلیارد تومان به اجرای عملیات آبخیزداری اختصاص دادند. البته آمارهای حاصل از منابع مالی خیرین را وارد کار دولتی نمی‌کنیم و گزارش آن را جداگانه ارائه می‌دهیم.
روش‌های استفاده شده برای تعیین فرسایش خاک، روش‌های قابل استنادی هستند و در دنیا از این روش‌ها استفاده می‌شود؟
برای بررسی وضعیت فرسایش از روش MPSIAC است که یک مدل بین‌المللی است، استفاده می‌شود. همچنین روش EPM و در سال‌های اخیر روش‌های هسته‌ای نیز اضافه شده است. سزیم ۱۳۷ نیز روش دیگری است که به کار گرفته می‌شود و خیلی دقیق است.
برای مطالعه خاک در سنوات اخیر دکتر عرب خدری مسئول بخش حفاظت خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری به عنوان متخصص فرسایش و رسوب در کشور مطالعه‌ای را از سال ۹۳ یا ۹۴ آغاز کرد.
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد رقم فرسایش ایران در هکتار و در سال حدود ۶ تا هشت تن است. یعنی به جای فرسایش ۱۶ تن در هکتار و در سال، این محقق به رقم هشت تن در هکتار رسیده است. بنابراین بر پایه مطالعات وی، سالانه یک میلیارد تن خاک ایران فرسوده می‌شود.
عرب خدری در مطالعات خود از داده‌های ایستگاه‌های رسوب سنجی، سد و بندهای آبخیزداری که رسوب خوبی می‌گیرد، استفاده کرده است. در مطالعه وی حدود ۶۰ تا ۷۰ بند آبخیزداری مورد مطالعه قرار گرفته است و بخشی از مطالعاتش با استفاده از سزیم انجام شد. رقم فرسایشی که توسط دکتر عرب خدری به‌دست آمد، میزان فرسایش را نصف عددی اعلام می‌کند که امروز در منابع ما وجود دارد. با وجود آنکه کاهش فرسایش به نفع ماست اما چون هنوز درباره صحت این مطالعه اطمینان نداریم، نتایج را اعلام نکرده‌ایم. منتظریم نتایج این مطالعه از طریق بخش تحقیقات کتبا به ما اعلام شود.
سومین مطالعه برای بررسی میزان فرسایش، از طریق بررسی حوزه‌های معرف زوجی در دست انجام است. از دو دهه پیش ایستگاه‌هایی را در سراسر کشور مستقر کرده‌ایم. مسئولیت مدیریت این ایستگاه‌ها با سازمان جنگل‌ها است. در این ایستگاه‌ها، سیستم‌های هواشناسی برای بررسی پارامترهای آب و هوایی، هیدرومتری برای اندازه گیری جریان آب و میدان پین و پلات برای اندازه‌گیری فرسایش ایجاد شده است.
در حال جمع‌آوری داده از این ایستگاه‌ها هستیم. در واقع این ایستگاه‌ها کار پایش فرسایش را در کشور انجام می‌دهند. در راه تامین اعتبار ایستگاه‌ها با مشکل مواجه هستیم زیرا سازمان برنامه و بودجه معتقد است که بخش تحقیقات باید مدیریت چنین ایستگاه‌هایی را به عهده بگیرد و بخش تحقیقات نیز بودجه برای مدیریت این ایستگاه‌ها ندارد. ضمن اینکه ما معتقد هستیم که کار پایش فرسایش جزء وظایف سازمان جنگل‌ها است.
در ایستگاه‌های معرف زوجی، میادین پین طراحی شده است. با میخ‌های فرسایشی که در فواصل یک متر در یک متر نصب شده و مدرج است، وضعیت جابجایی خاک را اندازه می‌گیریم. حدود دو یا سه سال است که ۶ ایستگاه از ۱۱ ایستگاه معرف زوجی را آماربردای می‌کنیم. باید حداقل پنج تا ۶ سال دیگر کار آماربرداری ادامه پیدا کند تا میزان فرسایش در یک پلات کوچک محاسبه شده و به کل کشور تعمیم داده شود.
پلات‌های ایجاد شده برای اندازه‌گیری فرسایش به میزان کافی بوده و دقت مناسب دارند؟
بله، پلات‌ها دقت کافی دارد. منتها داده‌های ما فعلا کافی نیست و باید زمان بگذرد. این کار زمان می‌برد. خیلی زودتر از اینها می‌توانستیم ایستگاه‌های پایش ایجاد کنیم اما به دلیل محدودیت‌های اعتباری و اینکه به ما مجوز ایجاد ایستگاه داده نمی‌شد، کمی با تاخیر کار شروع شد. منابع مالی مورد نیاز برای مدیریت ایستگاه‌ها را از محل صرفه‌جویی منابع مالی خود تامین می‌کنیم. پایش و اندزه‌گیری وضعیت فرسایش یکی از کمبودهای اساسی سازمان است. در برنامه ششم هم تلاش کردیم بحث پایش را به برنامه‌های سازمان وارد کنیم زیرا این کار نیازمند ردیف اعتباری مجزا است اما موفق نشدیم. وقتی ما ایستگاه تحقیقاتی و اندازه‌گیری بخواهیم راه بیاندازیم، می‌گویند وظیفه تحقیقات است اما تحقیقات هم بودجه کافی برای انجام این کار ندارد. بدون ایستگاه‌های پایش مثل این است که دست و پای ما را بسته‌اند و می‌گویند در استخر شنا کن! استقرار و کالیبره کردن این ایستگاه‌ها زمان‌بر است. ما امیدواریم کارهایمان هرچه زودتر به نتیجه برسد.
پروژه دیگری برای تعیین میزان فرسایش ندارید؟
ما یک پروژه تحقیقاتی برای بررسی اثر تغییرات کاربری روی فرسایش خاک با روش فن‌آوری هسته‌ای در دست اجرا داریم. این پروژه به صورت مشترک با همکاری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، آژانس اتمی ایران و سازمان جنگل‌ها و مراتع و بخش تحقیقات تخصصی این حوزه یعنی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری (به نمایندگی از طرف دولت) در دست انجام است.
سازمان جهانی انرژی اتمی برای اجرای این پروژه اعتبار در نظر گرفته است. در شمال با روش فن‌آوری هسته‌ای با عناصر دیگر به غیر از سزیم و روش‌های جدید، میزان فرسایش خاک ناشی از تغییر کاربری شامل قطع جنگل، تخریب جنگل و غیره در حال بررسی است. امیدواریم این پروژه تحقیقاتی که دو ساله است، تا پایان امسال به اتمام برسد. پیگیری می‌کنیم تخصیص منابع مالی این پروژه به موقع انجام شود تا ما نیز بتوانیم سهم مجری را به موقع پرداخت کنیم.
آمار جهانی فرسایش از کدام منابع استخراج می‌شود و بر اساس آن رتبه ایران از نظر فرسایش تعیین می‌شود؟
منبع اصلی اعلام فرسایش خاک فائو است. ارتش آمریکا و انجمن حفاظت آب و خاک این کشور که وابسته به ارتش است، بسیار در این زمینه‌ها قوی است. این انجمن وقتی می‌خواهد آمار فرسایش خاک آمریکا را ارائه دهد، در منابعش فرسایش خاک جهان را هم اعلام می‌کند و چون منبع معتبر است، به آن استناد می‌کنیم. اما انجمن‌های جهانی حفاظت خاک و فائو بهترین منابع برای اعلام میزان فرسایش هستند.
وضعیت ایران نسبت به خاورمیانه از نظر فرسایش خاک چگونه است؟
میزان فرسایش خاک در ایران سه برابر میانگین فرسایش آسیا است. میزان فرسایش ما نسبت به میانگین جهانی نیز شاید سه تا پنج برابر باشد. در خاورمیانه هم از نظر فرسایش خاک جزء رده‌های بالا هستیم. به نظر من به جز عوامل انسانی، طبیعت ایران را نیز در مسئله فرسایش باید در نظر بگیریم. سازندهای ما سازندهای جوانی هستند. خاک کشور ما خاک جوانی است که در خیلی جاها تکامل نیافته است. در شمال ایران بر اساس تحقیقات یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه‌های شمال کشور، با این همه جنگل باز هم سیل می‌آید. دلیل این مسئله تکامل نیافته بودن خاک است. یعنی عمق و بافت خاک به حدی نیست که آب را جذب کند. چون ساختمان خاک از نظر خلل و فرج، تکامل نیافته است و ممکن است در زیر زمین، یک لایه سنگی وجود داشته باشد. این مسئله منجر به جلوگیری از نفوذ آب و بروز سیل می‌شود. یکی از عوامل سیل‌خیزی خاک تکامل نیافته است. بارندگی خارج از زمان و کوبیدگی خاک هم از عوامل موثر در بروز سیل است. حتی اگر روی خاک تکامل یافته دام زیاد راه برود، منجر به کوبیدگی خاک و بروز سیل می‌شود. بنابراین در مسایل فرسایش و سیل، باید به همه جنبه‌ها توجه کرد.
