بحران بیبازگشت زیر پای ایران
براساس تازهترین مطالعهای که با استفاده از تصاویر و دادههای انجام شده است (۲۰۲۵)، ایران با یک بحران پنهان اما گسترده روبهرو است: فرونشست دائمی زمین بهدلیل برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی. این مطالعه که توسط تیمی از محققان بینالمللی و با استفاده از تصاویر ماهوارهای انجام شده، برای نخستینبار بهصورت سراسری و با دقت بالا، الگوهای فرونشست زمین را در ۱۰۶ منطقه از ایران بررسی کرده است. نتیجه مطالعه هشداری جدی برای آینده آب، کشاورزی، توسعه شهری و ایمنی ساختمانها و زیرساختها در کشور است.
به گزارش «انرژی امروز» از روزنامه پیام ما، فرونشست زمین، فرایند نشست تدریجی سطح زمین است که معمولاً در اثر تخلیه آبخوانها و کاهش فشار آب در لایههای زیرزمینی رخ میدهد. این پدیده میتواند سبب شکافخوردن زمین، خسارت به زیرساختها و کاهش ظرفیت ذخیره آب شود. در ایران که بیش از ۶۰ درصد نیاز آب خود را از منابع زیرزمینی تأمین میکند، برداشت بیرویه آب بهویژه در بخش کشاورزی، سبب شده است بسیاری از دشتها با پدیده فرونشست دائمی روبهرو شوند؛ فرایندی که در بسیاری از موارد، برگشتناپذیر است.
۶۵۰ هزار نفر در معرض خطر
محققان در این مطالعه دریافتند بیش از ۳۱ هزار و ۴۰۰ کیلومترمربع از خاک ایران -معادل مساحت کشور بلژیک- با نرخی بیش از ۱۰ میلیمتر در سال در حال فرونشست است. در برخی مناطق مانند رفسنجان، این نرخ به ۳۴ سانتیمتر در سال نیز میرسد. از میان ۱۰۶ منطقه شناساییشده، ۲۴ منطقه دارای نرخ فرونشست بیش از ۱۰ سانتیمتر در سال هستند. این مناطق عمدتاً در دشتهای مرکزی ایران قرار دارند و بیشترین فشار را از نظر برداشت آب زیرزمینی تحمل میکنند.
یکی از جنبههای نگرانکننده این پژوهش، بررسی تأثیرات فرونشست بر مناطق شهری است. محققان با استفاده از دادههای جمعیتی و بررسی اختلاف نرخ فرونشست، تخمین میزنند حدود ۶۵۰ هزار نفر در ایران در معرض خطرات ناشی از فرونشست زمین قرار دارند. شهرهای بزرگی مانند تهران، کرج، مشهد، اصفهان، شیراز، تبریز، قم و ارومیه در محدودههای فرونشست یا در مجاورت آن قرار دارند. در میان این شهرها، کرج بیشترین جمعیت در معرض خطر بالای فرونشست را دارد: بیش از ۲۳ هزار و ۶۰۰ نفر در مناطقی با اختلاف شدید نرخ فرونشست زندگی میکنند که میتواند سبب آسیب به ساختمانها، خیابانها و خطوط انتقال آب و برق شود.
در این مطالعه، میزان دائمیبودن فرونشست نیز برآورد شده است. نتیجه، نگرانکننده است: حداقل ۶۰ درصد از فرونشستهای رخداده در ایران، بازگشتناپذیر هستند؛ یعنی حتی با توقف برداشت آب، زمین دیگر به حالت اولیه بازنمیگردد. در برخی مناطق مانند غرب دشت ورامین، این نسبت به بیش از ۹۰ درصد نیز میرسد. این بدان معنا است که ظرفیت ذخیرهسازی آب در این محدودهها به طور دائمی از بین رفته و حتی درصورت افزایش بارندگی، آبخوانها دیگر نمیتوانند آب را بهخوبی ذخیره کنند.
کشاورزی، متهم اصلی
محققان دریافتهاند دوره خشکسالی اخیر در ایران (۲۰۲۳-۲۰۲۰) نیز بر شدت فرونشست افزوده است. در این دوره، بهدلیل کاهش بارندگی، نسبت فرونشست بازگشتپذیر به دائمی کاهش یافته است؛ بهطوریکه در دشت تهران، این نسبت از ۴۴ درصد به ۳۶ درصد رسیده است. این یعنی در دوره خشکسالی، زمین بیشتر و بهصورت دائمی فرونشست کرده و توانایی طبیعی برای جبران این روند کاهش یافته است.
براساس این مطالعه، ۷۷ درصد از مناطق در حال فرونشست در ایران، مربوط به اراضی کشاورزی است. این آمار نشان میدهد بخش کشاورزی که بیشترین برداشت را از آب زیرزمینی دارد، نقش اصلی را در بروز این بحران ایفا میکند. درحالیکه ایران با چالشهای متعددی مانند تغییراقلیم، کاهش بارندگی و مدیریت نادرست منابع آب روبهرو است، ادامه روند فعلی برداشت از آبخوانها میتواند بهزودی بسیاری از دشتهای حاصلخیز کشور را به بیابان تبدیل کند.
چه باید کرد؟
این پژوهش، ضرورت بازنگری جدی در سیاستهای مدیریت آب، کشاورزی و توسعه شهری را گوشزد میکند. توصیهها عبارتاند از:
- ممنوعیت یا محدودسازی شدید برداشت از آبخوانها در محدودههای پرخطر؛
- جایگزینی کشاورزی سنتی با روشهای نوین و کمآبمانند آبیاری قطرهای و کشت گلخانهای؛
- تدوین نقشههای جامع خطر فرونشست برای برنامهریزی شهری و ساختوساز؛
- استفاده از فناوریهای ماهوارهای برای پایش مستمر وضعیت فرونشست در سراسر کشور.
فرونشست زمین، دیگر یک تهدید دور یا تئوریک نیست؛ این بحران در حال حاضر در بسیاری از دشتهای ایران در جریان است و اگر چارهای اندیشیده نشود، میتواند بخشهای وسیعی از کشور را با چالشهای جدی محیطزیستی، اقتصادی و اجتماعی روبهرو کند. بهگفته محققان این مطالعه: «فرونشست دائمی یعنی ازدسترفتن سرمایه آبی کشور برای همیشه. اگر اکنون اقدام نکنیم، فردا ممکن است دیگر چیزی برای نجاتدادن باقی نمانده باشد.»
