درآمدزایی به قیمت آلودگی هوا
کشور در تابستانها با قطعیهای گسترده برق و زمستانها با بحران شدید کمبود گاز مواجه است. وضعیت ناترازیهای این دو بخش بهشکلی است که دولت برای تأمین برق زمستانه ناچار است در کمبود گاز و سوخت مایع از مازوت، یکی از آلایندههای معروف هوای ایران، استفاده کند.
به گزارش «انرژی امروز» از روزنامه پیام ما، حالا این سؤال اساسی مطرح میشود که چرا دولت همچنان بهدنبال صادرات برق است؟ درحالیکه اخبار این روزها از از سرگیری صادرات برق به افغانستان و پاکستان حکایت دارند، آیا در شرایط بحرانی انرژی، این تصمیم واقعاً بهنفع مردم و صنایع داخلی است؟ یا اینکه این سیاست، بیشتر بهدنبال منافع اقتصادی کوتاهمدت است و منافع بلندمدت داخلی را قربانی میکند؟ بخش خصوصی صنعت برق معتقد است در این شرایط، اولویت باید تأمین نیازهای داخلی باشد و برنامههایی مانند تبدیل ایران به «هاب انرژی منطقه» باید به تعویق بیفتند؛ بهویژه زمانی که تأمین برق بیشتر برای صادرات، بهمعنی مصرف بیشتر مازوت و سوخت مایع در نیروگاههاست.
«مصطفی رجبی مشهدی»، مدیرعامل شرکت توانیر، اعلام کرد صادرات برق ایران به افغانستان و پاکستان پس از کاهش نیازهای داخلی از سر گرفته شده است. بهگفته او، میزان صادرات برق به این دو کشور ۱۵۰ مگاوات است، درحالیکه واردات برق از کشورهایی مانند ارمنستان و ترکمنستان به حدود ۴۵۰ مگاوات میرسد. آمارها و اظهارات رسمی نشان میدهد در ماههای گذشته صادرات برق ایران به کشورهای همسایه بهشدت کاهش یافته بود و به صفر نزدیک شده بود، اما حالا، در شرایطی که کشور هنوز با بحران برق و ناترازی گسترده مواجه است، دولت تصمیم به از سرگیری صادرات گرفته است.
قطعی برق متوقف نشده
آیا واقعاً این میزان برق در شرایط بحرانی امروز ایران مازاد است؟ یا اینکه صادرات برق به کشورهای همسایه بهدلیل سودآوری و عدم برنامهریزی مناسب برای رفع بحران داخلی، در دستورکار قرار گرفته است؟
«اکبر ادیبفر»، عضو هیئتمدیره انجمن ساتکا، در گفتوگو با «پیام ما» میگوید در حال حاضر، بسیاری از نقاط کشور، بهویژه در مناطق صنعتی و شهرکهای صنعتی، همچنان با قطعی برق مواجهاند. او با اشاره به قطعی برق در کرج، میدان آرژانتین تهران و حتی در مناطق دوردست کشور و شهرستانها، تأکید میکند: «هنوز برق بهاندازه کافی به مناطق مختلف کشور نمیرسد. حالا سؤال اینجاست که در این شرایط، آیا درست است که صادرات برق به اولویت اصلی تبدیل شود؟ صادرات برق در زمانهایی که نیاز داخلی شدید است، نمیتواند یک راهکار پایدار و منطقی باشد؛ بهویژه اینکه در فصل سرد، با کمبود گاز در نیروگاهها، تولید برق دچار مشکل میشود و صادرات آن میتواند فشار بیشتری بر شبکه داخلی وارد کند.»
یکی از نکات محوری که عضو هیئتمدیره انجمن ساتبا به آن اشاره میکند، تناقض آشکار میان اعلام حمایت دولت از «بخش خصوصی تولیدکننده برق» و انحصار عملی زیرساختهای حیاتی است: «خطوط انتقال که بخش مهم و تعیینکننده در امکانسنجی و تداوم صادرات برقاند، همچنان در مالکیت و کنترل دولت باقی ماندهاند و عملاً راه ورود بخش خصوصی به بازار صادرات را سد کردهاند.»
او توضیح میدهد که وعدهها برای اعطای اجازه صادرات به تولیدکنندگان تجدیدپذیر روی کاغذ باقی مانده است؛ چراکه «دستورالعمل هست، اما زیرساخت اجرای آن نیست.» بهگفته او، بازار خارجی در نقاطی مثل افغانستان و پاکستان قیمتی در حدود «۹ سنت تا ۱۰ سنت» بهازای هر کیلوواتساعت دارد که درصورت واقعیبودن، میتواند از نظر ارزآوری جذاب باشد؛ اما این درآمد هنگامی محقق میشود که امکان اتصال فیزیکی و مالکیت خط انتقال برای تولیدکننده خصوصی فراهم باشد، چیزی که فعلاً وجود ندارد.
صادرات توجیهپذیر نیست
نمونه بارز این تناقض، رویکرد وزارت نیرو است؛ در جایی که فروش خارجی بهصرفه است، دولت خودش خط و قرارداد را در اختیار میگیرد و اجازه ورود بخش خصوصی را نمیدهد. تولیدکنندهای که بخواهد «۲۰۰ کیلومتر خط بکشد» یا در عمل مالکیت قسمتهایی از شبکه را به دست آورد، با موانع اداری و حقوقی و مالی روبهروست؛ درنتیجه وعده رسمی «صادرات بهعهده تولیدکنندگان خصوصی» تبدیل به یک گفتار روی کاغذ شده است، نه یک واقعیت عملی.
منتقدان این رویکرد میگویند آنچه مسلم است، تمام منافع ناشی از این صادرات در جیب دولت میرود، نه بخش خصوصی. دولت برق را کیلوواتی ۱۶۰ تومان از بخش خصوصی تولیدکننده برق (تولیدکنندگان حرارتی) خریداری میکند و این برق را بهجای مصرف داخلی، با قیمت ۹ تا ۱۰ سنت بهازای هر کیلووات در افغانستان و پاکستان به فروش میرساند. از نگاه ادیبفر، در شرایط فعلی صادرات برق، به هر مقدار، توجیهپذیر نیست؛ بهویژه اینکه کشور در فصل پاییز و زمستان با کسری گاز روبهرو است و این گاز بهجای ارسال به بخش تولید، بهسمت نیروگاهها برای تولید برق میرود.
گفتوگو با «آرش نجفی»، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، نیز نمایانگر چالشها و ابهامات بسیاری است که این تصمیم میتواند بههمراه داشته باشد. نجفی تأکید میکند با وجود مزایای اقتصادی و موقعیت استراتژیک صادرات برق به کشورهای همسایه، شرایط کنونی ایران برای این اقدام چندان مناسب بهنظر نمیرسد: «اگرچه ایجاد روابط اقتصادی با همسایگان میتواند بهعنوان یک استراتژی بلندمدت مورد توجه قرار گیرد، اما در شرایطی که نیروگاههای ایران با سوخت مایع و مازوت فعالیت میکنند، صادرات برق به کشورهای دیگر تنها در جهت منافع کوتاهمدت و ظاهری است و عملاً هیچگونه تأثیری بر رفع بحران داخلی ندارد. ایران در روزهای سرد سال از سوخت مایع یا مازوت بهعنوان جایگزین گاز استفاده میکند؛ سوختی که نهتنها آلایندگی فراوانی دارد، بلکه عاملی زیانبار برای سلامت مردم کشور است.»
بهگفته او، در دو سال گذشته کشور حدود ۱۴ میلیارد دلار سوخت مایع برای تأمین انرژی نیروگاهها مصرف کرده است؛ هزینهای که علاوهبر فشار اقتصادی، منجر به آسیبهای محیطزیستی نیز میشود.
خطر برای کشور
نجفی با اشاره به نگرانیهای بخش خصوصی، ادامه میدهد: «در شرایط کنونی که صنایع داخلی همچنان با قطعی برق مواجهاند، ارسال برق به کشورهای همسایه، بهویژه افغانستان و پاکستان، از نظر اقتصادی و حتی محیطزیستی منطقی نیست. ازسرگیری صادرات برق به افغانستان و پاکستان باید خیلی دقیقتر بررسی شود. اگر حجم صادرات محدود و ۱۵۰ مگاوات باشد، قابلقبول است؛ در غیر اینصورت، خطرات زیادی برای کشور بههمراه دارد.»
رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به برنامههای پنجساله افغانستان برای توسعه ظرفیت برق خود و تبدیل شدن به صادرکننده برق (از طریق ایجاد نیروگاههای برقابی)، تأکید میکند ایران باید بهطور ویژه به مسائل داخلی خود رسیدگی کند و این موضوع را به فراموشی نسپرد.
طی برنامه ۲۰ساله قرار بود ایران به هاب انرژی منطقه تبدیل شود. طبق اعلام «محمد الهداد»، معاون انتقال و تجارت خارجی شرکت توانیر، ظرفیت تبادل برق کشور بیش از دو هزار مگاوات است. کشوری که در گذشته بیشترین حجم تجارت برق را در خاورمیانه داشت، امروز به جایی رسیده که بهدلیل ناترازی برق و کسری شدید گاز، حتی قادر به تأمین نیازهای داخلی خود نیست. در چنین شرایطی، بخش خصوصی ایران بر این باور است که دولت باید از بلندپروازیها دست بردارد و اولویت خود را به تأمین برق صنایع و تولیدکنندگان داخلی اختصاص دهد.
با وجود همه این انتقادات اما دیدگاه و هشدار دیگری هم وجود دارد؛ موافقان تداوم صادرات برق به همسایگان تأکید میکنند درصورت تداوم روند ناترازی و خروج ایران از بازار صادرات برق، ممکن است دیگر امکان بازگشت برایش فراهم نشود. موافقان صادرات میگویند درصورت حذف یکیدو ساله ایران از صادرات برق، کشورهای رقیب بیکار نخواهند نشست و بهسادگی، جای ما را در بازار برق منطقه میگیرند. بااینحال بهنظر میرسد کفه ترازو بهسمت اجرای نظر مخالفان صادرات سنگینتر است؛ چون وقتی برقی وجود نداشته باشد، تبعاً صادراتی هم نخواهد بود.
مازوتسوزی رسمی
طی سالهای گذشته موضوع مازوتسوزی در نیروگاههای کشور تقریباً از سوی دولت انکار میشد. پاییز سال گذشته هم رئیسجمهوری دستور داده بود سه نیروگاه مازوتسوز بزرگ که هرساله آلودگی هوای قابلتوجهی تولید میکنند، مانند نیروگاه «شازند» که در تولید آلودگی هوا مشهور است، پلمب شود. پلمبی که مدت زیادی هم ادامه نداشت. حالا اما دولت و مجلس بهصراحت از ضرورت مازوتسوزی در نیروگاهها حرف میزنند. روز گذشته (شنبه، ۲۶ مهرماه) سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی هم با بیان اینکه وزارت نفت وظیفه تأمین سوخت نیروگاهها را برعهده دارد، اعلام کرد اگر سوخت نیروگاهها تأمین شود، نباید خاموشی در زمستان رخ دهد.
ایرنا بهنقل از «اسماعیل حسینی» درباره تمهیدات اندیشیدهشده برای مقابله با خاموشی در زمستان نوشت: «بیش از ۸۰ درصد نیروگاههای کشور حرارتی هستند، یعنی سوخت اصلی آنها گاز است و درصورت کمبود گاز، از سوخت مایع شامل نفتگاز و نفتکوره (مازوت) برای جبران استفاده میشود. بنابراین، فرض اصلی این است که گاز برای نیروگاهها تأمین شود. در زمستان با افزایش شدید مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری، امکان تأمین کامل گاز موردنیاز نیروگاهها وجود ندارد. بههمیندلیل، بخشی از کسری گاز از طریق سوخت مایع، یعنی نفتگاز و نفتکوره (مازوت)، جبران میشود.»
او ادامه داد: «با کاهش دما، مصرف گاز افزایش پیدا میکند و درنتیجه مصرف سوخت مایع نیز بیشتر میشود. در این شرایط باید وزارت نفت مخازن موجود سوخت مایع را تا جای ممکن پر کند. وزارت نفت مخازن سوخت مایع، نفتگاز و نفتکوره را تا جای ممکن ذخیره کرده و اکنون وضعیت ذخایر مطلوب و خوب است. باید تلاش شود توزیع گاز میان بخشهای مختلف همچون صنایع عمده، صنایع کوچک، خانگی و تجاری توسط شرکت ملی گاز بهنحو احسن انجام شود. این کار باعث میشود سهم مناسبی از گاز به نیروگاهها تحویل داده شود، استفاده از ذخایر سوخت مایع طبق برنامه پیش برود و ذخایر تا پایان اسفند به صفر نرسد. در غیر اینصورت، اگر ذخایر به صفر برسند، وزارت نیرو ناچار به اعمال خاموشی خواهد شد.»
او مانند سال گذشته، یعنی زمانی که قرار بود نیروگاههای دوگانهسوز کشور، سوخت مازوت را آغاز کنند، از هشدار به شهروندان گفت و ادامه داد: «وزارت نیرو پیشبینیهایی انجام داده و جداولی به وزارت نفت ارائه کرده که در آن میزان گاز و سوخت مایع مورد نیاز نیروگاهها برای ماههای آبان، آذر و ششماهه سرد سال مشخص شده است. فرض بر این است که وزارت نفت مطابق این جداول، گاز و نفتگاز و نفتکوره را تأمین کند تا نیاز به خاموشی نباشد، اما اگر کنترل مصرف گاز بهویژه در بخش خانگی و تجاری صورت نگیرد و مصرف بیشازحد بالا برود، چارهای جز اعمال خاموشی باقی نمیماند. مخازن سوخت مایع تقریباً پر است، با شروع سرما و افزایش مصرف گاز و کاهش تحویل گاز به نیروگاهها، طبق برنامه از این ذخایر استفاده میشود؛ با پیگیری کمیسیون انرژی، میزان ذخایر نسبت به سال گذشته بهشکل قابلتوجهی افزایش یافته است. اولویت اصلی، تأمین گاز بخش خانگی و تجاری است و درصورت افزایش بیرویه مصرف گاز در این بخشها، سهم نیروگاهها کاهش مییابد و تولید برق با مشکل مواجه میشود. بنابراین، مردم هم باید سهم خود را ایفا کنند و در زمستان مصرف گاز خانگی را به حداقل ممکن برسانند تا کشور دچار خاموشی نشود. بهلحاظ ظرفیت نیروگاهی کشور در وضعیت خوبی است و نیروگاهها برای فعالیت در زمستان آمادهاند. اگر سوخت نیروگاهها تأمین شود، نباید خاموشی در زمستان داشته باشیم؛ تأمین سوخت وظیفه وزارت نفت است.»
