چگونه چین جرقه انقلاب خورشیدی پشت بامی در پاکستان را زد؟

فناوری سبز چین در حال تغییر مناظر، بازارها و ژئوپلیتیک در بسیاری از نقاط جهان است، اما شاید پاکستان بارزترین نمونه باشد.

امسال پاکستان به دومین واردکننده بزرگ پنل‌های خورشیدی در جهان تبدیل شد. این کشور به آزمایشگاهی برای گذار به انرژی سبز در جنوب جهان تبدیل شده است.

از طرفی پاکستان آزمونی‌ست برای تمایل چین به رهبری این گذار، نه اینکه صرفا امکانات لازم را برای آن فراهم کند.

در سراسر پاکستان پنل‌های خورشیدی را در همه جا، از خانه‌های ییلاقی پوکا گرفته تا مساجد، از مزارع گرفته تا مغازه‌های کنار جاده‌ای، خواهید دید.

این پنل‌ها در مناطق روستایی اغلب بر روی تریلرهایی نصب می‌شوند که از خانه‌ای به خانه دیگر یدک کشیده می‌شوند. و پنل‌های خورشیدی به جهیزیه دختران پاکستانی هم اضافه شده است.

بین سال‌های 2022 تا 2024، آمار تجارت نشان می‌دهد که واردات سالانه پنل‌های خورشیدی ساخت چین توسط پاکستان تقریبا پنج برابر شده و به 16 گیگاوات رسیده است. در 9 ماه اول سال 2025، این کشور 16 گیگاوات دیگر پنل خورشیدی وارد کرده است.

تا پایان امسال، انتظار می‌رود واردات تجمعی انرژی خورشیدی پاکستان تقریبا با ظرفیت تولید نصب شده سیستم برق ملی مطابقت داشته باشد: ظرفیتی که اخیرا توسط چهار نیروگاه جدید زغال‌سنگی افزایش یافته است که توسط چین و به عنوان بخشی از طرح زیرساختی کمربند و جاده جهانی آن ساخته و تامین مالی شده‌اند.

از سال ۲۰۲۲، تأمین‌کنندگان برق که مسئول تامین ظرفیت سنتی تولید برق بودند، شاهد کاهش شدید درآمد خود بوده‌اند.

مصرف برق از شبکه حدود ۱۲ درصد کاهش یافته است. با توجه به اینکه کاربران جدید انرژی خورشیدی به طور فزاینده‌ای باتری‌های ساخت چین را نصب می‌کنند که به آنها امکان دسترسی به برق پس از غروب آفتاب را می‌دهد، به نظر می‌رسد که این کاهش ادامه خواهد یافت.

در همین حال، هزینه‌های زیرساختی شرکت‌ها کاهش نیافته است.

و آنها هنوز هم زیر بار بدهی‌هایی هستند که متحمل شده‌اند، که بخش عمده آن مربوط به چین است، تا بتوانند رشد مورد انتظار تقاضا را برآورده کنند، در حالی که مصرف‌کنندگان به جای آن از پنل‌های خورشیدی استفاده کرده‌اند.

کاهش سریع‌تر درآمدها نسبت به هزینه‌ها، صورتحساب‌های کاربران باقی‌مانده را افزایش می‌دهد و باعث می‌شود افراد بیشتری به انرژی خورشیدی روی آورند، چیزی شبیه به «مارپیچ مرگ شرکت‌های برق» که در کشورهای توسعه‌یافته (آلمان در اواسط دهه ۲۰۱۰، بخش‌هایی از آمریکا امروز) و کشورهای در حال توسعه (مانند آفریقای جنوبی) به یک نگرانی رایج تبدیل می‌شود.

این واقعیت که ژنراتورها اکنون ظرفیت مازاد دارند، نمک بر زخم می‌پاشد.

این نگرانی‌ها باعث شد پاکستان در ماه ژوئن مالیات فروش ۱۰ درصدی بر پنل‌های خورشیدی وارداتی وضع کند که تأثیر کمی داشت. تقاضا برای پنل‌ها همچنان بالاست؛ واردات باتری‌های چینی برای بهره‌برداری بیشتر از پنل‌های موجود افزایش یافته است.

اویس لغاری، وزیر انرژی پاکستان، به اکونومیست می‌گوید: «با ارزان‌تر شدن ذخیره‌سازی باتری، مردم به آن روی خواهند آورد: این دیگر قطعی است.»

لغاری می‌گوید که مذاکرات با چین را در مورد بازسازی توافق‌نامه‌هایی که پروژه‌های زغال‌سنگی آن را پوشش می‌دهند، آغاز کرده است.

و او به دنبال واردات تخصص از چین و دیگر کشورها در مورد چگونگی نوسازی شبکه برق پاکستان و تقویت بازار برق آن است.

در عین حال دولت در تلاش است تا سرمایه‌گذاری چین را در تولید محلی پنل‌های خورشیدی، باتری‌ها و سایر فناوری‌های سبز تشویق کند.

لوری میلیویرتا از مرکز تحقیقات انرژی و هوای پاک مستقر در فنلاند می‌گوید: «پاکستان اساساً یک مورد آزمایشی است. مورد پاکستان نشان می‌دهد که آن فناوری‌هایی که می‌توانند توسط مصرف‌کنندگان و کاربران تجاری بدون نیاز به مجوز و بوروکراسی گسترده نصب شوند، می‌توانند بسیار سریع‌تر پیشرفت کنند.»

نحوه واکنش چین به پیشنهادهای لغاری نه تنها برای پاکستان اهمیت دارد، بلکه می‌تواند درسی باشد برای بقیه دنیا و زمینه را برای گذار انرژی در سراسر جنوب جهانی فراهم کند.

هرچه چین بیشتر به کشورها کمک کند تا از انرژی خورشیدی ارزان بیشترین بهره را ببرند و معایب اجتناب‌ناپذیر آن برای دولت‌ها و تولید کنندگان دولتی برق بیشتر تحمل شود، برای بازارهای صادراتی آینده خود بهتر خواهد بود و میزان قدرت نرمی که در این فرآیند به دست خواهد آورد، بیشتر خواهد بود.

جاده ابریشم به جاده سیلیکون تبدیل می‌شود. جنوب جهان در حال حاضر در رشد سهم انرژی خورشیدی و بادی در تولید برق از شمال جهان پیشی گرفته است. نرخی که با آن ظرفیت تجدیدپذیر را اضافه می‌کند، می‌تواند تا سال 2030 نیز همین کار را انجام دهد.

و صادرات انرژی خورشیدی چین به جنوب جهان، که با 32 درصد افزایش به 126 گیگاوات رسید، برای اولین بار از صادرات آن به شمال جهان پیشی گرفت (116 گیگاوات، 6 درصد کاهش نسبت به سال 2023).

این  امر احتمالا تا حد زیادی به موانع تجاری در کشورهای ثروتمند مربوط می‌شود. اما افزایش صادرات به جنوب از این واقعیت هم ناشی می‌شود که انرژی خورشیدی اکنون ارزان‌ترین منبع برق برای هر کسی است که به دنبال ظرفیت جدید است.

طبق پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، انتظار می‌رود بین سال‌های ۲۰۲۴ تا ۲۰۳۰، ظرفیت انرژی سبز در آسیا، آمریکای لاتین و کشورهای جنوب صحرای آفریقا بیش از دو برابر و در خاورمیانه و شمال آفریقا سه برابر شود.

این آژانس انتظار دارد که تنها در هند، در سال‌های ۲۰۲۴ تا ۲۰۳۰، ۳۵۰ گیگاوات به ظرفیت تولید برق افزوده شود.

اما دولت‌ها در حال مانع تراشی بر سر راه این گذار هم هستند.

آفریقای جنوبی، که پس از هجوم ناگهانی پنل‌های خورشیدی چینی با مشکلاتی در ثبات شبکه مواجه شد، سال گذشته تعرفه‌های 10 درصدی اعمال کرد. برزیل، یکی از سه واردکننده برتر ماژول‌های خورشیدی، تعرفه‌های خود را بر آنها در نوامبر گذشته به 25 درصد افزایش داد.

نیجریه، پرجمعیت‌ترین کشور آفریقا، در حال بررسی ممنوعیت کامل ماژول‌های خورشیدی وارداتی است.

یکی از پاسخ‌های چین، افزایش تولید خارج از چین است. طبق مطالعه‌ای که در ماه سپتامبر توسط محققان دانشگاه جان هاپکینز منتشر شد، شرکت‌های فناوری سبز چینی قول داده‌اند که از سال 2022، 200 میلیارد دلار در کشورهای دیگر سرمایه‌گذاری کنند.

بخشی از انگیزه آنها دور زدن موانع تعرفه‌ای وضع شده توسط کشورهای توسعه‌یافته بوده است. تقریباً نیمی از این سرمایه‌گذاری در جنوب شرقی آسیا انجام شده است.

اما چنین سرمایه‌گذاری‌هایی به افزایش تعرفه‌ها توسط کشورهای در حال توسعه نیز پاسخ داده‌اند.

این موضوع فقط به انرژی خورشیدی مربوط نمی‌شود؛ باتری‌ها، وسایل نقلیه الکتریکی و هیدروژن سبز همگی بخشی از این ترکیب هستند.

این جریان سرمایه‌گذاری اکنون کاهش یافته است. مشکلات صنعت انرژی خورشیدی با عرضه بیش از حد داخلی بدون شک بخشی از دلیل این امر است.

احتمالاً خطر اینکه تعرفه‌های جدید آمریکا و احتمالا سایر کشورها، واردات بیشتری از کشورهای ثالث و همچنین از خود چین را تحت تأثیر قرار دهد، نیز نقش دارد.

تلاش‌های دولت چین برای سرعت بخشیدن به گذار جهانی انرژی کمتر چشمگیر بوده است. در سال ۲۰۲۱، شی جین پینگ، رهبر این کشور، گفت که چین هیچ پروژه جدید زغال سنگ را به عنوان بخشی از ابتکار کمربند و جاده خود تأیید نخواهد کرد و تمرکز خود را به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر تغییر خواهد داد.

اما در واقعیت چین از سرمایه‌گذاری‌های بیشتر در زغال سنگ صرف نظر نکرد و بسیاری از پروژه‌های سوخت فسیلی دیگر را در خارج از کشور ادامه داده است.

با این حال طبق گفته محققان دانشگاه گریفیت در استرالیا و دانشگاه فودان در شانگهای، در سال ۲۰۲۴، سرمایه‌گذاری‌ها، وام‌ها و قراردادهای مرتبط با انرژی سبز کمربند و جاده به ۱۱.۸ میلیارد دلار رسید.

این رقم ۶۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۳ بود.

اندازه متوسط ​​چنین گذارهایی، احتمال دخالت دولت را دست کم می‌گیرد. در طول دهه آینده، چین امیدوار است استانداردهای فنی برای زیرساخت‌های انرژی در تمام کشورهای در حال توسعه را شکل دهد.

این امر به تدریج سیستم‌های سازگار با فناوری چینی را تثبیت می‌کند و هزینه تغییر منابع را افزایش می‌دهد. همچنین می‌تواند نفوذ سیاسی چین را در تمام جنوب جهان افزایش دهد.

اتخاذ موضع جسورانه‌تر در مذاکرات چندجانبه آب و هوایی نیز می‌تواند موثر باشد؛ بسیاری از کشورهای فقیرتر از جمله کشورهایی هستند که بیشترین آسیب را از گرمایش جهانی دیده‌اند.

علاوه بر این، چین چیزی را ارائه خواهد داد که آمریکا نمی‌تواند یا نمی‌خواهد ارائه دهد.