معمای آلودگی هوای استانهای شمال ایران: بنزین روسی یا ریزگرد ترکمنستانی؟
آلودگی اخیر در شمال کشور که برخی از شهرها را تا محدوده ناسالم برای همه قرار داد، برای بسیاری از مردم و کارشناسان پرسشبرانگیز است. درحالیکه مسئولان سازمان محیطزیست، منشأ این آلودگی را گردوغبار در صحرای قرهقوم ترکمنستان میدانند، شایعات انگشت اتهام را بهسوی بنزین روسی نشانه رفته است. از سوی دیگر، یک استاد دانشگاه ادعای مطرحشده برای منشأ آلودگی را رد کرد تا این منشأ در هالهای از ابهام باقی بماند.
به گزارش «انرژی امروز» از روزنامه پیام ما، استانهای شمالی کشور همیشه به خوشهوا بودن معروف بودهاند و همین موضوع این استانها را برای دههها در صدر مقاصد اصلی گردشگری کشور قرار داده است. بااینحال، در روزهای اخیر هوای این استان مانند تهران خوزستان به آلودگی مبتلا شده. منشأ این آلودگی برای بسیاری از شهروندان و حتی کارشناسان یک معماست.
در هفته گذشته در شهرهایی مانند چالوس و آمل مازندران شاخصهای آلاینده چنان افزایش پیدا کرد که وضعیت کیفیت هوا را در محدوده ناسالم برای همه قرار داد و سایر شهرهای شمالی در هر سه استان گیلان، مازندران و گلستان نیز عمدتاً در محدوده ناسالم قرار داشت. تداوم این آلودگی تا پیش از بارندگی اخیر تداوم داشت و این موضوع اما و اگرهای بسیاری را درباره منشأ این آلودگیها بهوجود آورد. مدیران محیطزیست گیلان و مازندران، گردوغبار حاصل از قرهقوم ترکمنستان را منشأ آلودگیهای اخیر این استانها میدانند، درحالیکه شهروندان و حتی یک استاد دانشکده محیطزیست این موضوع را زیر سؤال میبرند و عوامل دیگری، مانند بنزینهای روسی، را در این آلودگی دخیل میدانند.
عدم تغییر در آلایندههای گازی
«فرهاد حسینیطایفه»، مدیرکل حفاظت محیطزیست استان گیلان، در گفتوگو با «پیام ما» با اشاره به پایش مداوم ایستگاههای سنجش آلودگی هوا در گیلان میگوید: «در این مدت هیچیک از گازهای آلاینده، شامل گازهای منوکسید کربن، دیاکسید نیتروژن، دیاکسید گوگرد و ازون از حد مجاز فراتر نرفتهاند و وضعیت این گازها در بیشتر ساعات در محدوده «هوای پاک» یا «قابلقبول» قرار داشت. تنها عامل آلودگی اخیر ذرات معلق و گردوغبار بود؛ موضوعی که موجب شد شاخص کیفیت هوا در برخی روزها به محدوده «ناسالم» برسد.»
او میافزاید: «براساس دادههای رسمی، افزایش غلظت ذرات معلق تنها مختص رشت نبود، بلکه در تمام نوار خزری از گیلان تا مازندران و گلستان مشاهده شد؛ بهطوریکه ایستگاههایی مانند «گمیشان» نیز همین الگو را ثبت کردند. این پدیده نشاندهنده وجود یک توده گردوغبار گسترده و فرااستانی است که همزمان بخش بزرگی از منطقه را درگیر کرده و ماهیت آن برخلاف ادعاهای مطرحشده، محلی یا محدود به یک شهر نبوده است.»
«حسین حیدرپور»، معاون محیطزیست انسانی سازمان حفاظت محیطزیست استان مازندران، در گفتوگو با «پیام ما» منشأ آلودگیهای اخیر هوا را خارج از استانهای شمالی میداند و میگوید: «بررسیهای انجامشده نشان میدهد بین ۵۰ تا ۷۰ درصد منشأ آلودگی اخیر خارجی است و ذرات معلق عمدتاً از نواحی شمالی و شمالشرقی، از جمله صحرای قرهقوم ترکمنستان، وارد استان شدهاند. از سوی دیگر، بخشی از آلایندهها نیز منشأ داخلی داشتهاند که شامل فعالیتهای معدنی و آتشسوزیهای پراکنده است، اما سهم آنها در مقایسه با منابع خارجی بسیار محدود است.»
او ادامه میدهد: «بررسیهای سازمان هواشناسی نشان داده مسیرهای باد طی روزهای اخیر چندگانه بوده؛ بخشی از جریان هوا از روی دریای خزر، بخشی از سمت گمیشان در استان گلستان و بخشی نیز از نواحی شمالی وارد مازندران شده است. براساس دادههای ایستگاههای سنجش، حتی در گمیشان نیز غلظت آلودگی بالا ثبت نشده بود و این موضوع نشان میدهد الگوی جابهجایی آلایندهها پیچیدهتر از یک مسیر ثابت است.»
حیدرپور درباره ترکیب آلایندهها میگوید: «بخش غالب آلودگی اخیر «گردوغبار» بوده است. شدت گردوغبار بهحدی بود که بارندگی شب گذشته، هرچند خفیف، موجب برخورد آب همراه با ذرات خاک به زمین شد و در ساعات اولیه بارش، اگر لباس سفید در معرض باران قرار میگرفت، بهوضوح گِلی میشد.»
بهگفته او، در کنار منشأ خارجی، عوامل داخلی نیز در استان مازندران وجود دارد: «مازوتسوزی نیروگاهها، فعالیت صنایع آلاینده، مجتمعهای شن و ماسه در محور هراز و واحدهای صنعتی سوادکوه، از سوی دیگر سکون هوا و نبود جریان باد در روزهای گذشته باعث شد ذرات معلق در لایههای پایین جو باقی بمانند و همین امر ماندگاری آلودگی را افزایش داد.»
گفتههای این دو مقام محیطزیستی در شمال کشور درحالیاست که یک استاد دانشکده محیطزیست دانشگاه تربیتمدرس در «نور» مازندران منشأهای آلودگی مطرحشده را به چالش کشید.
منابع نامشخص آلودگی؛ بنزین روسی متهم است
«سید محمود قاسمپوری»، استاد دانشکده محیطزیست تربیتمدرس، در گفتوگو با «پیام ما» درباره دلایل آلودگی هوای استانهای شمالی میگوید: «ارزیابی دقیق منابع آلاینده نیازمند دادههای علمی و تجهیزات تخصصی است و هیچگونه نظر قطعی بدون انجام نمونهبرداری و تحلیل آزمایشگاهی قابلاتکا نیست. بااینحال، در روزهای اخیر شایعاتی درباره ارتباط آلودگی هوای شمال کشور با کیفیت سوختهای وارداتی و عرضهشده در جایگاههای سوخت مازندران مطرح شده، اما تاکنون هیچ سند فنی از سوی نهادهای مسئول برای اثبات این ادعا ارائه نشده است.»
او با بیان اینکه تشخیص منشأ ذرات معلق، بهویژه ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون (PM2.5)، نیازمند دستگاههای پیشرفته نمونهبرداری حجمی مانند «هایولیم سامپلر است»، میگوید: «این دستگاهها باید حجم بسیار زیادی از هوا را از فیلتر عبور دهند تا ذرات موجود جمعآوری، وزن و سپس در آزمایشگاه از نظر ترکیب شیمیایی بررسی شوند. در ایران غالباً فیلترهای استاندارد برای چنین بررسیهایی کمیاب یا در دسترس نیست و همین موضوع امکان تحلیل علمی منشأ آلایندهها را دشوار میکند.»
بهگفته این استاد دانشگاه، خشکسالیهای گسترده و افزایش ریزگردهای داخلی با منشأ تالابهای خشکیده، مانند سایر نقاط کشور، میتواند به سطح بالای گردوغبار منجر شود؛ آتشسوزیهای سههفتهای در جنگلهای هیرکانی که ممکن است دود و ذرات ناشی از سوختن درختان را وارد جو مازندران کرده باشد.
او در رابطه با ادعای مطرحشده درباره منشأ خارجی (صحرای قرهقوم ترکمنستان) نیز میگوید: «الگوی باد غالب یا همان گلباد منطقه، از شمالغرب به سمت جنوبشرق است و بنابراین، آلودگی وارداتی از ترکمنستان بهسوی مازندران نامحتمل است.»
قاسمپوری یادآور میشود: «دود ناشی از سه هفته آتشسوزی در جنگلهای الیت چالوس، دود کوره زبالهسوز نوشهر و ریزگردهای واردشده به استان هنگام رسیدن به هوای مرطوب ذرات آب را به خود جذب میکنند و به همین دلیل، حالت «مهآلود» و قابلرؤیت پیدا میکنند؛ درحالیکه در مناطق خشکتر به این شکل دیده نمیشوند.»
او درباره بنزینهای روسی که بهگفته برخی از افراد، منشأ آلودگی هوای مازندران است، میگوید: «مشاهدههای میدانی زیادی وجود دارد که نشان میدهد موتور خودروها دچار بدسوزی شدهاند و برخی دارندگان خودرو ناچار به استفاده مکرر از مکملهای افزایش اکتان هستند. بخشی از سوخت مصرفی استان از مسیر بندر نوشهر و از روسیه تأمین میشود، اما این ادعا که «بنزین بیکیفیت وارداتی» دلیل آلودگی هواست، بدون آنکه دادههای رسمی منتشر شود، بهراحتی قابلپذیرش نیست.»
او تأکید میکند: «بررسی کیفیت سوخت باید با آزمایش ترکیبات هیدروکربنهای نسوخته و دیگر مشتقات که روی ذرات معلق مینشینند، انجام شود و سازمانهایی مانند شرکت کنترل کیفیت هوا باید نتایج را بهطور رسمی اعلام کنند. در سالهای گذشته نیز در تهران بحثهایی درباره کیفیت بنزین پتروشیمی مطرح بود که تنها با بررسیهای رسمی امکان قضاوت درباره آن فراهم شد.»
قاسمپوری درباره سوخت نیروگاههای شمال کشور نیز توضیح میدهد: «اثر آلودگی ناشی از مصرف مازوت معمولاً محدود به مناطق نزدیک نیروگاه است. درصورت سکون هوا، دود حاصل از سوخت مازوت در روستاهای اطراف نیروگاه شهید سلیمی (نیروگاه نکا) مانند زینوند، میانقلعه و برخی نقاط حوالی زاغمرز، بندر امیرآباد تا دشت ناز تجمع مییابد. اما بهدلیل نزدیکی نیروگاهها به ساحل و وجود نسیم دریا، جهت باد اجازه نمیدهد آلودگی در جهت عکس و به مناطق مرکزی مازندران منتقل شود. آلودگی نیروگاهها بیشتر بهسمت بندرگز و بندرترکمن حرکت میکند و نه شهرهایی مانند بابل یا ساری.»
سخنان قاسمپوری منشأ آلودگی هوای شمال کشور را به یک معما تبدیل میکند و این پرسش مطرح میشود: بنزینهای روسی که عمدتاً از طریق بندرنوشهر وارد کشور میشوند، در این آلودگی نقش دارند یا خیر؟ از سوی دیگر او با اشاره به جهت بادهایی که در استانهای شمالی کشور میوزند، آلودگی ناشی از گردوغبارهای برخاسته از صحرای قرهقوم را رد میکند.
نبود تغییر در آلایندههای گازی
مدیرکل محیطزیست استان گیلان در پاسخ به این پرسش که آیا بنزینهای روسی در آلودگی روزهای اخیر، میگوید: «داده دستگاههای سنجش آلودگی هوای مستقر در رشت و شهرهای دیگر نشان میدهد درصورت آلایندگی بنزین، ابتدا باید غلظت گازهای آلاینده افزایش پیدا میکرد؛ درحالیکه هیچ افزایش غیرطبیعی در گازها ثبت نشد و الگوی آلودگی شامل ذرات است، نه گازها. این دقیقاً همان چیزی است که در پدیدههای گردوغبار مشاهده میشود.»
حسینیطایفه ادامه میدهد: «اگر منشأ آلودگی، یک منبع محدود مانند سوخت در استانهای شمالی بود، نمیتوانست در کل نوار خزری، از شرق تا غرب، بهصورت همزمان تکرار شود. ازاینرو، شایعات مطرحشده فاقد پشتوانه علمی است و اظهارنظرها باید برپایه دادههای معتبر صورت گیرد.»
بهگفته او، هفته گذشته شرایط جوی پایدار و سکون هوا در لایههای افقی و عمودی شکل گرفته بود. این پایداری موجب شد ذرات معلق در جو هیچگونه امکان جابهجایی یا تخلیه طبیعی نداشته باشند و درنتیجه، شاخص آلودگی در برخی روزها بالا بماند. با نخستین بارندگی در غرب گیلان، وضعیت تغییر کرد و بررسی دادهها نشان داد غلظت ذرات بهطور قابلتوجهی کاهش یافته است و هوای گیلان به وضعیت پاک گذشته بازگشت.
حسینیطایفه یادآور میشود: «اگر آلودگی ناشی از کیفیت بد سوخت میبود، باید شمار افرادی که بهدلیل مشکلات تنفسی به بیمارستانها مراجعه میکردند، افزایش پیدا میکرد. این درحالیاست که مسئولان دانشگاه علومپزشکی گیلان و ستاد مدیریت بحران اعلام کردهاند در این مدت هیچ مراجعه غیرعادی به مراکز درمانی بهدلیل مشکلات تنفسی گزارش نشده است.»
حیدرپور، معاون محیطزیست مازندران، در رابطه با بنزین روسی از اظهارنظر خودداری میکند و این موضوع را در صلاحیت وزارت نفت و شرکت توزیع و پالایش میداند.
مشخص است محمولههای وارداتی بنزین از روسیه وارد کشور شده و در استانهای شمالی کشور توزیع میشود، در سالهای گذشته سوخت خودروها همواره بهعنوان یکی از عوامل آلودگی در تهران و برخی دیگر از نقاط کشور بود. به همین دلیل، کیفیت بنزینهای واردشده و تأثیر آنها در آلودگی هوای شهرهای شمالی کشور مورد پرسش افکار عمومی شهروندان شمالی کشور است.
کیفیت سوخت روسی
«حمید حسینی»، کارشناس سوخت و عضو اتاق بازرگانی، درباره کیفیت سوختهای وارداتی به «پیام ما» میگوید: «واردات در دو نوع بنزین انجام میشود؛ بنزین با اکتان ۹۲ که بهعنوان بنزین استاندارد توسط شرکت ملی نفت وارد و در برخی موارد با بنزین تولید داخل مخلوط و توزیع میشود و نوع دیگر، بنزین با اکتان ۹۵ و بدون سرب که امکان واردات آن برای بخش خصوصی فراهم شده است.»
او میافزاید: «کیفیت بنزین وارداتی از شمال و جنوب کشور تفاوتی ندارد و اکتان آنها ۹۲ است. تمامی شاخصهای سوخت از جمله مقدار مجاز برخی ترکیبات و میزان بخار، توسط شرکت ملی نفت و همچنین سازمان ملی استاندارد کنترل میشود.»
حسینی تأکید میکند: «بهترین سوخت، بنزین سوپر است، اما قیمت بالاتری دارد. هرچه اکتان بنزین بالاتر باشد، کیفیت احتراق بهتر، مصرف کمتر و آلودگی کمتری ایجاد میشود. کیفیت برخی بنزینهای تولید داخل به اکتان ۸۸ میرسد.»
بهگفته او، میزان واردات بنزین از روسیه بسیار محدود است و ممکن است هفتهای تنها یک محموله پنج هزار تنی وارد شود که قابلمقایسه با مصرف داخلی نیست. «پالایشگاههای روسیه استانداردهای بالا دارند و سوخت تولیدی آنها از جمله گازوئیل با سولفور بسیار پایین شناخته میشود، درحالیکه میزان سولفور گازوئیل داخلی پنج هزار تا ۱۵ هزار پیپیام است.»
حسینی ارتباط آلودگی هوای شمال کشور با بنزین وارداتی از روسیه را رد میکند: «بنزین وارداتی روسیه از کیفیت مناسب برخوردار است و نگرانی درباره اثر آن بر آلودگی هوا وجود ندارد.»
پدیده گردوغبار در سالهای اخیر اصلیترین عامل آلودگی شهرها و استانهای نوار غربی بودند، اما این پدیده در دو سال اخیر بهگفته مسئولان یکی از دلایل اصلی آلودگی هوای شمال کشور نیز است. امری که بهدلیل دوری از منابع آلاینده و جهت بادهایی که در این نواحی میوزند، تا حدود بسیار زیادی پرسشبرانگیز است. بنابراین، با توجه به در دسترس نبودن دادههای علمی، منشأ آلودگیهای اخیر در هالهای از ابهام باقی میماند.
