چرا آب و برق مجانی نشد؟
«افتخار انقلاب ما حمایت از پابرهنگان و مستضعفان است»، «این از افتخارات و برکات کشور و انقلاب و روحانیت ما است که به حمایت از پابرهنگان برخاسته است و شعار دفاع از حقوق مستضعفان را زنده کرده است.»، چنین جملاتی در سخنان امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی ایران، بارها و بارها مطرحشده و احتمالاً هم همین عاملی بوده که تا به امروز عدهای حداقل در زبان بر این موضوع تأکید داشتهاند.
چنین نگاه و گفتههایی از سوی امام(ره)، محدود به جملاتی از این قبیل نبوده است و بهمرورزمان دایره این موضوع گسترده شده و میتوان گفت که سالهای ابتدای انقلاب ایران سرشار از برنامهها و تصمیماتی برای حمایت از این قشر از جامعه بوده است؛ مثلاً بسیاری از ما بحث خانهدار شدن مردم را که هادی خسروشاهی مطرح کرده بود را شنیده یا به یاد میآوریم و آنها که آن دوره را به یاد دارند، قطعاً فعالیتهایی که در این زمینه صورت گرفت را نیز به یاد میآورند؛ یا موضوع بانک 4 درصدی و بدون بهره؛ و سایر موارد مشابه آن که به اشکال گوناگون دولتها تلاش میکردند به وضعیت اسفبار قشر آسیبپذیر رسیدگی کنند؛ البته اینکه چقدر از این برنامهها به نتیجه رسیدهاند، وضعیت کنونی بیانگر آن است. متأسفانه با فاصله گرفتن از آن زمان، کمکم در مواردی شاهد رویه غیرکارشناسی آن اهداف والا در دولتها بودهایم. همین مسکن مهر بدون توجه به منابع تأمینکننده، یا آوردن پول نفت بر سر سفرهها با دادن یارانه به مردم، نمونههایی از این قبیل تصمیمات است که هر یک بهتنهایی بر ارزش پول کشور تأثیر داشته و وضعیت را به حال و روز الآنمان رسانده است. این طنز تلخ پس آزاد شدن نسبی قیمت حاملهای انرژی هم طی این سالها بارها تکرار شده که «قرار بود آب و برق مجانی شود! این شد.»(البته در این گزارش نه قصد و نه مجال رسیدگی به آثار چنین برنامههایی را داریم).
بههرحال میان مشکلات و شرایط پرفرازونشیب انقلاب و در کنار بسیاری از وعدهها و برنامههایی که در راستای حمایت از مستضعفان مطرح شد، طرح آب و برق مجانی از آن زمان تا به امروز سروصدای بسیار داشت؛ چنانچه بسیاری تیتر بزرگ روزنامه کیهان را که تنها چند ماه پس از پیروزی انقلاب خبر از چنین برنامهای میداد را به یاد دارند. البته آنهایی که آن دوران را به یاد نمیآورند و یا به عبارتی آن دوران را تجربه نکردهاند هم قطعاً در شبکههای اجتماعی و رسانهها با عکس این صفحه روبهرو شدهاند؛ بهگونهای که اغلب از عدم تحقق این وعده گلهمند هستند و بسیاری هم شاید به دنبال دستیابی به چرایی آن باشند. بر همین اساس تورق به روزنامههای آن زمان و نگاه به فعالیتهایی که در سالهای ابتدایی انقلاب برای تحقق این وعده انجام گرفت، خالی از لطف نیست.
آب و برق مجانی؛ وعده دولت موقت به مردم
دولت موقت مهدی بازرگان روزهای سخت ابتدای پیروزی انقلاب را پشت سر میگذاشت و تازه انقلاب نوپا وارد دوماهگیاش شده بود. از یکسو اختلافات میان دولت و کمیتهها و گروههای افراطی انقلابی مانع از ایجاد آرامش میشد و از سویی ضرورت تشکیل دولتی با همه نیروها وقت و هزینه بسیاری را میطلبید. بهتازگی انتقادات و تهدید به کنارهگیری دولت موقت از سوی بازرگان مطرحشده بود و او پس از گفتوگو با لوموند و تأکید بر اینکه عملکرد کمیتهها از کنترل دولت خارج است و تنها 5 استاندار تعیین شده است (5 اسفند 57) در نطق تلویزیونیاش خواهان همراهی و یکپارچگی مردم و مسئولان شده بود (9 اسفند 57). دراینبین امام خمینی هم تصمیم بر این داشت که برای اقامت به قم برود و درنتیجه، جلساتی با افراد و اشخاص اثرگذار و مسئولان کشوری برگزار کرد و بر وظایف آنها تأکید و پیشنهادهایی ارائه کرد. یکی از بحثهایی که طی آن روزها و متأثر از وضعیت کشور شایع شده بود، بخشودگی بهای آب و برق، اقساط بانکها و این قبیل موارد بود. همین موجب شد، عباس امیرانتظام، سخنگوی دولت موقت در گفتوگویی با روزنامه اطلاعات چنین عنوان کند که حالا که انقلاب به ثمر رسیده، دولت تقاضا دارد مردم کلیه بدهیهای خود را در این موارد بپردازند. همین موقع خبرنگار روزنامه اطلاعات پیشنهاد میکند که به خاطر اینکه پرداخت یکجا باعث فشار بر مردم است، پرداختها قسطی شود! ایشان در پاسخ این امر را منوط به تصویب هیئت دولت میکنند (2 اسفند 57).
چندی بعد روزنامه اطلاعات گزارشی انتقادی با تیتر «مشکل پرداخت یا عدم پرداخت و یا بخشودگی بهاء آب و برق و…»(7 اسفند 57) منتشر میکند و در آن از دولت میخواهد به این مشکل مردم رسیدگی کند.
فردای آن روز کیهان در گزارشی از قول امیر انتظام به مردم اعلام میکند: «لایحه رایگانسازی هزینه آب و برق، توسط دولت تهیه و به تصویب هیئت وزرا رسیده و آماده ارسال به شورای عالی انقلاب است؛ بنابراین برای کمدرآمدها، آب و برق مجانی میشود!(8 اسفند 57).»
پسازآن روزنامه اطلاعات گفتوگویی با هاشم صباغیان، معاون نخستوزیر در امور انتقال قدرت انجام میدهد. صباغیان در این گفتوگو اعلام میکند: «ما وزارتخانهای ایجاد کردیم به نام وزارت «طرحهای انقلابی» که دکتر یدالله سحابی اداره آن را به عهده دارد.» وی در مورد طرح معاونت هزینه آب و برق نیز تأکید کرد: «ما برای کمک به مستمندان و خانوادههای کمدرآمد طرحی تصویب کردهایم که بهموجب آن از شهریور گذشته به بعد و همچنین در آینده، مصرف برق تا 100 کیلووات در ماه مجانی و… در مورد آب هم تا 10 مترمکعب مجانی است و…(9 اسفند 57).»
پس از انتشار این اخبار و این اظهارنظرها درنهایت امام خمینی در آستانه ترک تهران به مقصد قم، اعلامیه 14 مادهای خطاب به ملت ایران درباره وضعیت کشور صادر کردند که در بند سوم آن درباره آب و برق مجانی سخن به میان میآید: «من به دولت راجع به مجانی کردن آب، برق و بعضی چیزهای دیگر فعلاً برای طبقات کمبضاعتی که در اثر تبعیضات خانمانبرانداز رژیم شاهنشاهی دچار محرومیت شدهاند و با برپایی حکومت اسلامی به امید خدا این محرومیتها برطرف خواهد شد، سفارش اکید نمودم که عمل خواهد شد. (9 اسفند 57)»
در اولین اظهارنظر پس از ورود به قم نیز امام بر این موضوع تأکید میکنند. چنانچه در سخنرانی مدرسه فیضیه قم در تاریخ 10 اسفند همین سال نیز میگویند: «ما علاوه بر اینکه زندگی مادی شما را میخواهیم مرفه باشد، زندگی معنوی شما را هم میخواهیم مرفه باشد. شما به معنویات احتیاج دارید. معنویات ما را بردند اینها. دلخوش به این مقدار نباشید که فقط مسکن میسازیم، آب و برق را برای طبقه مستمند مجانی میکنیم، اتوبوس را برای طبقه مستمند مجانی میکنیم. دلخوش به این مقدار نباشید. معنویات شما را، روحیات شما را عظمت میدهیم. شما را به مقام انسانیت میرسانیم. اینها شما را منحط کردند. اینقدر دنیا را پیش شما جلوه دادند که خیال کردید همهچیز این است. ما هم دنیا را آباد میکنیم و هم آخرت را. یکی از اموری که باید بشود همین معناست که خواهد شد. این داراییها از غنائم ملت است و مال ملت است و مستضعفین. من امر کردهام که به مستضعفین بدهند و خواهند داد و پسازاین هم تغییراتی دیگر در امور حاصل خواهد شد. لکن قدری باید تحملکنید. به این حرفهای باطل گوش نکنید. اینها حرف میزنند، ما عمل میکنیم. اینها شما را میخواهند دلسرد کنند از اسلام. اسلام پشتیبان شماست.» و در اولین گفتوگو پس از ساکن شدن در قم نیز بار دیگر بر این موضوع تأکید میکنند و میگویند: «هرچه زودتر باید مشکل مسکن براى بىخانمانها و فقراى ایران حل گردد؛ و براى هر خانواده، مسکن موردنیازشان تأمین شود. آب و برق براى فقرا و بىبضاعتها باید مجانى گردد (اطلاعات 11 اسفند 57).»
در روزهای پایانی سال هم بازرگان، نخستوزیر وقت، در بازدید از محلات فقیرنشین جنوب تهران اعلام کرد: «اتوبوس، برق و تلفن برای ساکنان جنوب تهران مجانی میشود (21 اسفند 57)» و پسازآن در مصاحبه تلویزیونی درباره وجود چنین لایحهای که از قبل جهت ارائه به شورای انقلاب به تصویب رسیده است خبررسانی عمومی میکند (23 اسفند 57).
برنامههای اجرایی مجانی شدن آب و برق
6 ماه پسازاین اظهارات، در شهریورماه 58 به پیشنهاد وزارت نیرو و با موافقت هیئتوزیران، لایحه قانونی اصلاح قانون بخشودگی آببهای مشترکین کممصرف و بهای برق مشترکین کممصرف از تصویب شورای انقلاب گذشت. صادق طباطبائی، معاون مالی نخستوزیر در این زمینه اعلام کرد: «مشترکینی که مصرف ماهانه آب آنها کمتر از 10 مترمکعب باشد از پرداخت آببها و رقم ثابت آن معاف خواهند بود و مشترکینی که مصرف برق ماهانه آنها تا میزان 100 کیلووات ساعت در ماه باشد، از پرداخت معاف هستند (جمهوری اسلامی، 6 اسفند 58).»
البته داستان به همینجا ختم نشد. پس از اجرای این مصوبه تلاشهایی برای بالا بردن میزان مصرف رایگان آب و برق نیز به میان آمد؛ چنانچه غلامحسین حقانی امامجمعه بندرعباس در گفتوگویی خواهان تغییر این رقم شد و از دولت خواست برق مجانی را تا 1000 کیلووات در ساعت افزایش دهد (18 بهمن 58) که البته با آن موافقت نشد.
دراینبین روزنامهها و سایر رسانهها بارها نسبت به حجم آب و برق رایگان مدنظر در این قانون انتقاد کرده و آن را مفید فایده زندگی مستضعفان نمیدانستند و خواهان افزایش این ارقام بودند اما بههرحال تا پایان دولت موقت و حتی پسازآن در دولت اول و ریاستجمهوری بنیصدر هم این رویه اجرایی شد. اگرچه در پیام رادیو و تلویزیونی که بازرگان درباره مشکلات دولت و توقعات مردم داشت، خود منتقد اجرای چنین برنامهای بود و این برنامهها را بهنوعی «تحمیلی» عنوان کرد؛ چنانچه در بخشی از این پیام آمده است: «شبی در قم بودیم و شنیدیم سازمان آب (چون بیشتر مشترکینش کمتر از 10 مترمکعب آب مصرف میکردند) ورشکست شده است و دولت باید پولش را بدهد. موضوع مصرف برق هم به همین ترتیب است.»
ازاینپس دولت خودش منتقد اجرای چنین طرحی شد و خواهان تغییر در چنین تصمیمی بود؛ البته این برنامه تقریباً تا دو سال بعد به همین شکل ادامه پیدا کرد و درنهایت در جلسه علنی 20 مرداد 60 این رقم درباره برق از 100 کیلووات در ساعت به 40 کیلووات در ساعت رسید. درباره مصرف آب هم از همان ابتدا اجرای آن بهدرستی انجام نشد و بهمرورزمان این معافیت یا بخشودگی پرداخت هزینه آببها و بهای برق بهطور کامل حذف شد؛ چنانچه در سالهای بعد شاهد چنین برنامههایی نبودیم. پس از حذف سوبسید از حاملهای انرژی نیز تقریباً این برنامه محدود به نهادها و مراکز و همچنین افراد با شرایط خاص شد. چنانچه در آخرین برنامه، بهای برق تا 100 کیلووات در ساعت برای جانبازان بالای 25 درصد رایگان اعلام شده است. به عبارتی آن طرحهای انقلابی و با آن نگاه ویژه عمر و سایه مستدامی نداشت و در همان مقطع جرقهای زده شد اما آتشی از آن شکل نگرفت و خاموش شد.
